Ресей рублі шетелдік валюталарға қатысты қалыпқа түсті. Қазақ теңгесі, өзбек сомы, тәжік сомониы мен түрікмен манаты да нығайып келеді. Батыстың Ресейге қарсы санкцияларынан кейін рубльден кейін Орталық Азия мемлекеттерінің валюталары да құнын жоғалта бастап еді.
Жергілікті валюталар неліктен құнын жоғалтты? Олар қайтадан қалай қалыпқа түсті? Ол қаншалықты қызмет етеді? Басқа тәуекелдері қандай?
Мәскеулік және Санкт-Петербургтік қор биржаларының 5-10%-ға төмендеуі Ресей экономикасына алғашқы соққысын тиді. Ресейлік компаниялардың акциялары Ресей әскері Украина жерін басып кірген күні, яғни 24 ақпанда нөлге дейін құлдырады. Сол уақытта шетелдік валюталар өсті. Доллар 75 рубльден 80-85 рубльге дейін, ал еуро 85 рубльден 90 рубльге дейін көтерілді. Соның нәтижесінде ресейлік Орталық банк биржаларын уақытша жауып, саудаласуды тоқтатты. Кейінірек ол қайтадан ашылды, алайда қайта-қайта жабыла берді.
Рубльдің айырбастау бағамындағы ауытқулар
Ақпан айының соңында Мәскеуге қарсы санкциялар аясында АҚШ пен Еуропалық Одақ Ресейдің Орталық Банкіне, Қаржы министрлігіне, Әлеуметтік қамту және тікелей инсвестициялар қорларына қатысты шектеулер қойды. Осының негізінде аталған мекемелерге өздерінің долларлық және еуро активтерін шетелде өңдеуге тыйым салынды.
Сондай-ақ Батыс елдері де ресейлік оннан аса банкке SWIFT деп аталатын ақша аудару жаһандық жүйесіне кіру жолдарын бұғаттады. Көптеген ресейлік банктердің карталары шетелдерде қызмет көрсетпейді. Бұл сондай-ақ елге валюта жеткізу жолдарын жапты. Егер шетел валютасы сатылмаса, нарықта тапшылық орнайды, содан жергілікті валюта өз күшін жоғалтады. Соңғы санкцияларға қарай рубль бағамы шетелдік валюталарға байланысты тарихта болмаған жоғары деңгейге көтерілді.
Бұл уақытта доллар бағамы 100-110 рубльді, ал еуро — шамамен 115-120 рубльді құрады. Онлайн-биржалардағы баға одан да жоғары болды. Кейбір банктер де қатты жоғарылады. Ал кейбір банктер онлайн-айырбастау бағамында бір долларды 50-160 рубль деңгейінде және еуроны 200 рубльге дейін көтерді. Айырбастау пункттері мен қара нарықтағы айырбастау бағамының бағасы саудагерлердің қалауы бойынша ұсынылды.
Әрине, рубльдің құнсыздануының басты себебі ресейлік экономикадағы жалпы жағдайға негізделеді. Батыс мемлекеттері ресейлік өнеркәсіптің көптеген салаларына қатысты экспорт пен импортқа шектеулер қойды. Құрама штаттар Ресейден мұнай, газ бен көмір тасымалдауға тыйым салды. TotalEnergies, Shell және British Petroleum сияқты ірі халықаралық мұнайгаз компанияларының Ресейден шикізат импорттауына тыйым салды. ЕО елдері мен Ұлыбритания да шектеулер енгізді, бірақ ресейлік шикізатқа байланысты экспорттауды толық тоқтату мәселесі кейінге шегерілді.
Әрекет пен ықпал
Кейбір жерүсті және теңіз транспорттық компаниялары Ресейге бойкот жарияласа, кейбірі тасымалдау шарттарын өзгертті. Мыңға жуық шетелдік компаниялар Ресейден біржола кетті. Олардың басым бөлігі тұрақты, кейбіреуі – уақытша компаниялар. Осы аталған факторлардың барлығы ресейлік валютаның әлсіреуіне ықпал етуі мүмкін еді. Бұл шетелдік валютаның ағылып келуі мен жылыстауын одан әрі қысқартар еді. Алайда ресейлік билік шұғыл түрде алдын алу шараларын қолданды:
- Азаматтарға елден 10 000 доллардан аса қолма-қол ақша ақша әкетуге тыйым салды;
- Коммерциялық банктерге шетел валютасын қолма-қол рубльге сатуға тыйым салды;
- Клиенттерге банк шотынан 10 000 АҚШ долларға дейінгі соманы ғана шешуге рұқсат берілді, қалған сома тек рубльмен беріледі;
- Орталық банк несие бойынша есептік мөлшерлемені 9,5% пайыздан 20%-ға дейін көтерді.
Бұған қоса, шет мемлекеттердегі барлық тауарын сатқан азаматтар биржадан алған доллары немее еуросының 80%-ын сатуы тиіс. Шетел валютасын шекарадан әрі асыруға бизнесмендерге тыйым салынды. Елдің экспортының негізгі көзі – газды – доллармен емес, рубльмен төлеу жоспарлануда. Бұл ұсыныспен барлық елдер келіспеді.
Осы және басқа да шаралар Мәскеудің рублінің бағамын тұрақтандыруға көмектесті. Ол соғысқа дейінгі уақытпен салыстырғанда анағұрлым тұрақты қалыпқа түсті. Доллар бағамы наурыз айының соңында 90 рубль болса, сәуір айының соңына дейін шамамен 70 рубльге дейін құлады. Наурыз айының соңында еуро бағамы да 100 рубльге дейін түссе, сәуір айының соңында 75 рубльге тұрақтады. Мамыр айының соңында доллар 55-65 рубльге, ал еуро — 60-70 рубльге бағаланды. Бұл 2017-2018 жылдармен салыстырғанда, өте төмен көрсеткіш.
Мамыр айының соңында Bloomberg қаржылық басылымы рубльді өзге 30 валютамен салыстыра келе, «ең жылдам өсетін валюта» деп жариялады. Дегенмен бұл көрсеткіш қатардағы азаматтардың көңіліне медеу болғанымен, нақты жағдайға аса сәйкес келмейді. Сәуір айында Ресейдің Қаржы министрі Антон Силуанов журналистерге рубльдің нығаюы импорттың төмендеуімен байланысты екенін мәлімдеді. Ол импорт әдеттегіден гөрі бірнеше есе төмен болған уақытта экспорт қалыпты режимде тіркелгенін атап өтті.
Оңтайландыру себептері тек қағаз жүзінде іске асып жатыр ма?
Мысалы, 2021 жылдың алғашқы бес айында Ресей импортының жалпы көлемі 111,8 млрд долларды құрады. Соғыстың салдарынан Ресей сыртқы сауда жөніндегі соңғы деректерін жариялаған жоқ, оның импорты қаңтар-ақпан айларында 50 миллиард долларға бағаланды. Бұған қоса, әуе кеңістігінің жабылуына орай Ресейге шет мемлекеттерден келетін адамдар саны азайды. Қарапайым халық та тауар импортынан уақытша шектелді. Шын мәнінде, халықтың басым бөлігі шетел валютасын көп алмайды. Қазіргі уақытта Ресейде шетелдік валютаға сұраныс жоқтың қасы деуге болады.
Осыған сәйкес, қысымға түскен айырбастау бағамының шынайы жағдайға ешбір қатысы жоқ. Кремльдің өзі айырбастау бағамы бюджетке тікелей әсер ететінін біле тұра, оның бірден құлдырауына аса мән бермеді. Нақтырақ айтсақ, экспортқа шығарылатын тауарлар әлі де долларға немесе еуроға сатылуда, ал рубль қазынаға түсуде. Егер ол арзандаса, табыс та төмендейді.
Үстіміздегі жылы Ресей газ бен мұнай сатуға жалпы мөлшерде 321 миллиард доллар жұмсады. Егер мұны 100 рубль бағамы бойынша есептесек, сома 32 триллион рубльді, ал 50 рубль бағамы бойынша 16 триллион рубльді құрайды. Доллар мен рубльдің ара қатынасы тең болған жағдайда түсім 1 триллион рубльден асады. Билік доллар бағамын 70-75 рубль шамасында ұстап тұруға тырысуы ықтимал. Жыл соңында доллар шамамен 80 рубльге дейін көтерілуі мүмкін.
Рубль тағдырын ұзақ мерзімді келешегіне қарай болжау қиын. Барлығы Украинадағы соғыс барысына байланысты. Мәскеу соғысты қанша уақытқа созады? Киев ресейлік әскерді қашан қуып шығарады? Тараптар соғысты доғару жөнінде өзара мәмілеге келе ме? Батыстық санкциялар қаншалықты тиімді болады? Ресей экономикасының келешегі осы сұрақтардың жауабымен тығыз байланысты.
Батыс мемлекеттері Ресейдің валюта қорын бұғаттағаннан кейін Мәскеу сыртқы қарызын доллармен басқа жолдармен төлеп келді. Ал енді ресейлік билік өз қарызын рубльмен төлеп бастады. Ресейге несие беретін шетелдік қаржы мекемелері олардан рубльді қанша уақыт қабылдайтыны белгісіз. Қаржы министрі Антон Силуанов банкрот болу ықтималдығын жоққа шығармады. Дегенмен ол мұны «техникалық төлем қабілетінің жоқтығы» деп атап, мұның эономикаға күрделі ықпалы болмайтынын айтты.
Рубль Орталық Азия елдерінің валютасын құлдыратуда
ЕО Мәскеудің Украинаға қарсы шабуылы үшін Мәскеуге қарсы санкциялардың алтыншы раунды аясында ресейлік мұнай мен мұнай өнімдерін тасымалдауға толық тыйым салуға шақырды. Таяу арада Брюссельде қабылданған Эмбарго рубль бағамының ауытқуына тікелей ықпал етуі ықтимал. Егер ресейлік мұнай Еуропаға сатылмаса, бұл доллар мен еуроның Ресей нарығына шығу жолдарын шектейді. Аймақтағы қуатты экономика салдарынан Ресейдегі өзгерістер көптеген елдерге әсер етеді. Оның нарығындағы жағымсыз жағдайлар әсіресе Еуразиялық экономикалық одақ пен Орталық Азия елдеріне тікелей кедергі болары сөзсіз.
Қырғызстан мен Ресей экономикасының негізгі екі тәсілі бар: сауда және ақшалай аударым. Екі мақсатта да Ресей көшбасшы тұғырда. Мысалы, Қырғызстанның сыртқы сауда айналымы 2021 жылы $7,2 млрдқа жетті. Оның ішінде 2,2 миллиард доллар, немесе 31,6%-ы Ресейге тиесілі. Бұл соманың $1,9 млрды – Қырғызстан импорты. Шет мемлекеттерде жұмыс істейтін қырғыздар өткен жылы Қырғызстанға 2,7 млрд. сом жіберген. Оның 97%-ы Ресейден жөнелтілген. Үстіміздегі жылдағы деректер де сол көрсеткішке сәйкес.
Осы аталған факторлар белгілі бір деңгейде қырғыз халқын Ресей рубліне тәуелді етіп отыр. Нарық заңы бойынша сомды рубльге тәуелді болуға міндеттесе, Қырғызстан үкіметі де осы заңдылыққа мүдделі болып табылады. Алайда бұл жөнінде еш сөз қозғалмайды, Қырғызстанның Ұлттық банкі сомның құнсыздануының шама-шарқына қарай үнемі екі валютаны да тізгіндеуге ұмтылады. Бұл Ресейде жұмыс істейтін мигранттардың ақшасы сом көлемінде азаймауы тиіс екендігімен байланысты, сол себепті Ресейден рубльге тауар сатып алу мүмкіндігі күрделі болмауы керек.
Егер доллардың рубльге шаққандағы бағамы ақпан айында тез өссе, сомның долларға шаққандағы бағамы шарықтап өсті. Екі жылдан бері 84-85 сом деңгейінде тұрақты болып тұрған айналым бағамы ақпан айының соңында 95 сомға және наурыз айының басында 105 сомға дейін көтерілді. Ресей мен Қырғызстан валютасының бағасы түсті. Қара нарықтағы баға ресми бағамнан жоғары болды, және де оның тағы қалай өсерін болжау қиынға соқты.
Соның нәтижесінде Қырғызстанның Ұлттық банкі түрлі шаралар қабылдады. Бастапқыда олар бірнеше рет қаржы басқыншылығын өткізіп, долларды нарыққа шығарып отырды. Наурыз айының орта тұсында қолма-қол долларды Қырғызстаннан алып кетуге тыйым салды. Бұған қоса, бас қаржы реттегіші сом мен рубльдің айырбас бағамын кросс-валюталық бағам әдісімен анықтауға көшті. Бір валютаның екінші валютаға қатысты ара қатынасын анықтау әдісі кросс-бағам деп аталады. Бұл жағдайда рубльдің құны долларға қаншадан сатылатынына қарай анықталады. Бұған қоса, Қырғызстанның Ұлттық банкі есептік мөлшерлемесін 8%-дан 14%-ға дейін көтерді.
Ресейдегі осы жағдайлар Қырғызстанға да өз әсерін тигізді, сеебі мұнда шетелдік валюта наурыз айының ортасынан бастап өз құнын жоғалта бастады. Әуелі доллар 100 сомға дейін құлдырап, сәуір айының соңында 85 сомға дейін қайта көтерілді. Алайда ресми айналым бағамы бұрынғыдай 80 сомды құрайды. Қырғызстанда америкалық валюта сату өте күрделі процесс екені тәжірибеден белгілі, сондай-ақ қазір де бағаның түсуімен байланысты. Кәсіпкерлер әйтеуір бір күні қажетті соманы тауып бере алмайтынын айтып шағымдануда.
Ішкі валюталық нарықтағы жағдайды тұрақтандыру мақсатында Ұлттық банк сәуір айынан бастап ақшалай аударым жүйесінің ережелерін уақытша өзгертті, мұның барысында ол халықты ақшалай аударымды сақтаушы елдің валютасы немесе соммен алуға міндеттеді. Басқа сөзбен айтқанда, азаматтар тек АҚШ-тан келген долларды ғана ала алады. Ал егер Ресейден доллар керек болса, сіз оны тек рубль немесе соммен ала аласыз.
Көптеген банктердің долларды 500 доллар көлемінде ғаға бейресми сату лимитін бекіткені анық болды. Мұның бәрі — Қырғызстанда шетел валютасына тапшылық барының дәлелі. Бұл тек әскери жағдайға ғана емес, кері сыртқы сауда балансына байланысты. Жағдайды түзеу үшін Қырғызстан импорттың орнын толтыруы немесе экспортты ұлғайтуы тиіс. Өкінішке қарай, бұл мәселе еш өзгеріссіз қалып отыр.
Қырғызстанда доллар тапшылығының орнауына жол ашқан тағы бір мәселе бар. АҚШ пен еуропалық мемлекеттер қырғыз банктеріндегі корреспонденттік шоттарды жапты. Соның салдарынан олар долларды Ресейден сатып алуға мәжбүр. Батыс банктері Қырғызстанның несие төлеу мүмкіндігінің шектеулі екенін ескере отырып, бұл елде корреспонденттік шоттар ашпаған.
Теңге, сом, сомони мен манат
Ресейдегі валюталық дағдарыс Орталық Азияның өзге мемлекеттеріне қалай әсер етуі ықтимал? Посткеңестік кеңістікке шоғырланғандықтан, олардың экономикасы ресейлік экономикамен тығыз байланысты. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы 2021 жылы $100 млрд құрады, оның ішінде $24 млрд аса, немесе 24%-ы Ресейге тиесілі. Бұл соманың $17,9 млрды — Қазақстан импорты.
Екінші жағынан, Қазақстан ақшалай аударымға қатты тәуелді емес. Бұған қарамастан, Ресей алғашқы орында тұр. Осы жылдың алғашқы айларында ақша аударымы өткен жылмен салыстырғанда едәуір азайған. Жоғарыда келтірілген деректер рубль мен теңгенің бағасы түскенін білдіреді Ресейдің Украинаға соғыс ашуынан кейін долларлық көрсеткішпен 1 доллар ақпанда 425-435 теңге және наурызда 515-525 теңгеге өсті. Бұл теңгенің бүкіл тарихындағы ең жоғарғы көрсеткіш деуге келеді. Қазақстан Үкіметі мен Ұлттық банк те доллар экспортына тыйым салып, жағдайға тікелей араласты. Осындай әрекеттерден кейін ғана сәуірде айырбас бағамы қайта түсті. Доллар/теңге ара қатынасы 415 теңгеге түсіп, қайтадан 435 теңгеге дейін көтерілді. Басқаша айтқанда, ол бастапқы қалпына қайта келді. Жыл соңында доллар бағамы 480 теңгеге дейін көтеріледі деп күтілуде.
Соғыс аясында Өзбекстанның ұлттық валютасы – сомның да бағасы төмендеді. Ақпан айында доллар орта есеппен 10 800 сом деп бағаланса, наурызда 11 800 сомға дейін көтерілді. Бұған дейін валютаның шетелдік валютаға қатысты құны дәл осылайша ешқашан түскен емес.
Бұдан бөлек, бірқатар банктер долларды айырбастауға, аударуға және сатуға тыйым салды. Айырбастау пункттеріндегі айырбастау бағамының ресми бағамнан айырмашылығы елеулі түрде байқалды. Сәуір-мамырда ол қайтадан қалпына келді, және де қазір бұл көрсеткіш шамамен 11 000 сом көлемінде болып отыр. Айырбастау бағамы 15 000 сомға дейін көтеліуі мүмкін, алайда билік оны өз уысынан шығарар емес. Өзбек сомының құнсыздану себебі Ташкенттің Мәскеумен экономикалық байланыстарына тікелей қатысты. Бұған қоса, өткен жылы Өзбекстаннан келген мигранттар Өзбекстанға $8,1 млрд жіберген. Оның 55%-ы Ресейден жөнелтілген.
Тәжікстан да ресейлік экономикаға қатты тәуелді елдердің бірі. Өткен жылы бұл мемлекет өзге елдермен ынтымақтастыққа 6,4 миллиард АҚШ долларын жұмсады. Долларлық саудада 21%-ы Ресейге тиесілі. Мұның бәрі де — импорт. Жыл басынан бері оның қаншалықты өзгергені белгісіз.
2 миллионға жуық тәжік мигранттары Ресейде жұмыс істейді. Ақша аударымдарының көлемі жылына 2 миллиард долларды құрайды. Ресейде жұмыс орындары мен ақша аударымдарының саны азайды, бұл жағдай тәжік ұлттық валютасының құлдырауына әкеп соқты. Соңғы екі жылда доллар бағасы 11,25-11,35 сомони болса, осы жылдың наурыз айында 13 сомониге дейін өсті. Бұл мемлекетте банктерден тыс айырбастау пункттерін ашуға тыйым салынған, сондықтан жергілікті халық валютаны банктерден іздейді. Дағдарыс кезінде доллар сатуға қатысты бірқатар шектеулер енгізілді. Тыйым салынғанына қарамастан, ел ішінде қара нарықта шетел валютасын арнайы бағамнан 15-20% артық мөлшерде сататындар кездеседі. Бүгінгі таңда айырбастау бағамы қайта құлап, 1 долларға 12,30-12,50 сомони шамасында ауытқып тұр. Басқаша айтсақ, айырбастау бағамы құлады, бірақ бастапқы деңгейіне әлі түскен жоқ.
Аймақтың өзге тұрғындарынан гөрі түркмен ламантинінің тарихы туралы айту қиын. Бұл елде нарық қатаң түрде қадағаланады және ішкі жаңалықтар сыртқа сирек шығарылады. Алайда қара нарықта ақша айырбастайтын азаматтар қайтадан өте жоғары бағада сататыны белгілі. Әсіресе дағдарыс кезінде шетел валютасының құны он есе өседі. Қара нарықтағы доллар құны 20-30 манаттан асады. Кейбір жерлерде доллар бағасы 40 манатқа көтеріліп, одан кейін 20 манатқа дейін құлдыраған. Валюта бағамы Ресейдің Украинада жүргізіп жатқан соғысынан кейін қайта көтерілді.
Орталық Азияның барлық валюталарының бағамы Ресей рубліне қатысты бір өсіп, бір құлдырауда. Аймақтағы барлық елдерде доллар бұрынғыдай тапшы. Ресейдегі капиталдың Қазақстанға, Өзбекстан мен Қырғызстанға жылыстауы жалғаса береді. Бұл ресейлік және ортаазиялық валютаға қатысты қысым бірдей болатынын білдіреді. Мұның келесі факторы: доллар бағамы өскен сайын аймақта азық-түлік, жанар май және басқа да тауарлардың бағасы көтерілуде. Доллар қайта әлсірегенде баға соған сәйкес құлдырады.
Дереккөз: Kierunek Kaukaz