Акыркы эки он жылдык Борбордук Азияда СССР кулагандан кийин башталып, атап айтканда, аймакта беш жаңы мамлекеттин пайда болушуна алып келген түп-тамырынан бери өзгөргөн мезгил болду. Аймактык өзгөрүүлөрдүн негизги аспектилеринин бири Кытайдын берилген аймактагы маанилүү оюнчу катары чыгышы болуп саналат. Кытайдын Борбор Азияга катышуусунун негизин коопсуздук маселеси түзөт, бирок кызматташуунун негизги платформасы болуп – экономика саналат. Бул экономикалык реалдуулук менен шартталган: кызматташууга зор масштабдуу жана принципиалдуу даярдыгы, ошондой эле саясий: өнөктөштөр тарабынан өз ара этияттык жана өзүн-өзү чектөө жана биринчи кезекте Россия тарабынан каршылык көрсөтүүсү менен шартталат.
Борбор Азия өлкөлөрү сыяктуу эле Түркия менен экономикалык өнөктөштүк Кытай үчүн эки тараптуу стратегиялык мааниге ээ. Экономикалык кризис өкүм сүрүп жаткан шарттарда Түркия Кытай сыяктуу ири инвесторду жоготуп коё албайт. Пекин менен болгон мамиледе Эрдогандын дипломатиясы оор уйгур маселеси менен өз экономикасын жана мусулман өлкөлөрү жана Батыш менен болгон мамилени сактап калуу ортосунда тең салмактуулукту сакташы керек. Пекин үчүн Түркия менен экономикалык жана аскерий кызматташтык Азиядагы таасирин кеңейтүү жана Европага дарбаза дегенди билдирет жана Түркиянын стратегиялык позициясы Кытай үчүн «Бир алкак, бир жол» демилгесин өнүктүрүү үчүн чечкиндүү мааниси бар.
Ал эми кытай-азербайжандык мамилелерине келсек, бул жерде башталгыч чекит болуп саясий деңгээл эсептелет. Эки өлкөнүн экономикалык кызматташтыгы да кеңири өнүгүүдө. Бул багытта институционалдык негиздер 1999-жылы соода-экономикалык кызматташтык боюнча Кытай-азербайжандык өкмөттөр аралык комиссиясынын түзүлүшү менен түптөлгөн. Акыркы жылдары Азербайжан Кытайдын Түштүк Кавказдагы эң маанилүү экономикалык өнөктөшү статусуна ээ болду, анда аймак менен болгон жалпы сооданын 43%ке чейинки үлүшү бар экендиги муну далилдейт. Азербайжандын пайдалуу географиялык абалы Баку бийлигине чоң мүмкүнчүлүк берет, анткени анын аймагы аркылуу дүйнөдөгү эң ири өндүрүшчүнүн экономикасын кабыл алуучу европалык рынок менен байланыштырган эң кыска жана эң арзан темир жол каттамы өтөт. Транскаспий транспорт коридору (BRI) Чыгыш Кытайдан Казакстан, Каспий деңизи, Азербайжан жана Грузия аркылуу Европанын дарбазасы болгон Түркияга алып барат.
БА өлкөлөрүндө, Түркияда жана Азербайжанда болуп жаткан окуялар Кытайдын маалымат каражаттарында тигил же бул жактан чагылдырылып, мээ трасттарынын талдоо заты болууда.
2022-жылдын мартынан май айынын аягына чейин кытайлык маалымат каражаттары (анын ичинде аналитикалык борборлор) сөз болуп жаткан өлкөлөр боюнча төмөнкү сандагы материалдарды жарыялашты:
Борбордук Азия-48;
Азербайжан- 57;
Түркия — 61.
Башкы темалар:
Борбордук Азия
- Россияга каршы санкциялардын Борбор Азия өлкөлөрүнө тийгизген таасири;
- Казакстандагы реформалар;
- БА өлкөлөрүнүн Кытай/Батыш менен мамилесин чыңдоо.
Азербайжан
- АР нын экономикалык көрсөткүчтөрү;
- Азербайжандык газ — орусиялыкка альтернатива;
- АР-Армения мамилесин нормалдаштыруу;
- АР менен КЭР ортосундагы дипломатиялык мамилелердин орногонуна 30 жыл.
Туркия
- Орус-украин чатагындагы Түркиянын ортомчу ролу;
- Түркиядагы экономикалык кризис;
- Түркиянын Израил менен мамилесин нормалдаштыруу.
НЕГИЗГИ ЖЫЙЫНТЫКТАР
1) Антиорусиялык санкциялардын БА өлкөлөрүнө тийгизген таасирин кытайлык ММК тары кеңири чагылдырууда
Экономикалык ааламдашуу доорунда Батыштын Орусияга каршы катаал санкциялары Борбор Азиянын экономикасына кыйыр зыян алып келүүдө. Орусиянын каржы жана валюта рыногундагы баш аламандык коңшу мамлекеттердин экономикасына таасирин тийгизип, Кыргызстан да четте калган жок. Соңку апталарда кыргыз валютасы сомдун курсу АКШ долларына жана еврого карата тынымсыз төмөндөөдө. Өлкөдө азык-түлүк жана товарлардын баасы көтөрүлүп, инфляция 13%га жакын болуп саналды. Бул импульсту ооздуктоо үчүн Кыргызстандын Борбордук банкы базалык пайыздык ченди 10% чейин көтөрдү.
Казакстанда да “теңге депозити үчүн күрөш” улуттук валютанын тегерегинде жүрүп жатат.
Тажикстан, Кыргызстан жана Өзбекстанда үч өкмөт жумушсуздуктун жана бюджеттин тартыштыгына даярдык көрүүдө. Мигранттардын мезгилдик эмгеги бул өлкөлөр үчүн жашоодо өтө маанилүү экономикалык куткаруучу тегерек болуп саналат, алар өткөн жылы Орусияга 7,8 миллион жумушчу жөнөткөн, бул үйдөгү жумушсуздукту олуттуу кыскарткан жана иштеген үй-бүлөлөргө керектүү нерселерди сатып алууга мүмкүнчүлүк берүү менен мамлекеттик кызматтарга болгон басымды азайткан. Дүйнөлүк банк ошондой эле Борбор Азиянын алдыңкы экономикалары болгон Казакстан менен Өзбекстандын экономикалык болжолдорун кайра карап чыгып, жыл башындагы өсүү болжолун 3,7% жана 6% дан 1,8% жана 3,6% га төмөндөттү.
Узак мөөнөттүү келечекте санкциялар Орусия менен Борбор Азия өлкөлөрүнүн ортосундагы импорт жана экспорт боюнча мамилени өзгөртөт. Бул өзгөчө Евразия экономикалык биримдигине мүчө Казакстан менен Кыргызстанга таасирин тийгизет. Орусия алар үчүн маанилүү соода өнөктөш болгондуктан, Өзбекстан менен Тажикстан дагы жабыркайт.
2) Эки өлкөнүн ортосундагы дипломатиялык мамилелердин 30 жылдыгынын алкагында Кытай-Азербайжан мамилелерин чыңдоо
1992-жылдын 2-апрелинде Кытай менен Азербайжан расмий түрдө дипломатиялык мамилелерди түзүп, Кытай менен Азербайжандын ортосундагы достук мамилелердин жаңы доорун ачкан.
Акыркы 30 жылдын ичинде Кытай-Азербайжан мамилелери жылдардын жана эл аралык өзгөрүүлөрдүн сыноосуна туруштук берип, өз ара саясий ишенимдин тереңдеген, практикалык кызматташуу жемиштүү, гуманитардык байланыштар уламдан-улам тыгыз болуп, ал эми салттуу достук уламдан-улам тереңдеп баратат. Кытай-азербайжандык мамилелер тарыхтагы эң жогорку деңгээлде турат. Эки өлкөнүн өнүгүү стратегиялары абдан шайкеш келип, “Бир алкак жана жол” курулушундагы кызматташтык ырааттуу түрдө илгерилеп, экономика жана соода, транспорт, энергетика жана коммуникациялар тармагында практикалык кызматташуу тереңдеп баратат. 30 жылдын ичинде эки тараптуу сооданын көлөмү 1200 эседен ашык өстү, мунай жана газды чалгындоо жана өндүрүү, инженердик жана өнөр жай парктары боюнча кызматташуу долбоорлору гүлдөдү, Транскаспий транспорт коридору аркылуу өткөн Кытай-Европа жүк поезддеринин саны олуттуу өстү, эки тарап тең маалыматтык-коммуникациялык технологиялар, айыл чарба продукциясын кайра иштетүү, жашыл экономика жана энергиянын кайра жаралуучу булактарын өнүктүрүү жаатында кызматташуу үчүн чоң потенциалга ээ.
Кытай менен Азербайжан аймактык жана эл аралык иштерге жигердүү катышып, БУУда, Шанхай Кызматташтык Уюмунда, Азияда өз ара аракеттенүү жана ишеним чаралары боюнча кеңешмеде жана башка көп тараптуу платформаларда тыгыз кызматташып, бир тараптуулукка жана гегемондук коркутууларга катуу каршы турушат, бири-бирин коргоодо бекем колдоо көрсөтүп келишет. көз карандысыздык, эгемендүүлүк жана аймактык бүтүндүк сыяктуу негизги кызыкчылыктар, бири-биринин кызматташуунун негизги демилгелерин колдошот жана эл аралык адилеттүүлүктү чечкиндүүлүк менен сактап жана өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн көпчүлүгүнүн түпкү таламдарын коргоп, көп тараптуулукту биргелешип колдонушат.
3) Түркия менен Израил мамилелерин нормалдаштыруу жолунда
Түркиянын президенти Режеп Тайып Эрдоган 9-мартта Израилдин президенти Герцогду өлкөнүн борбору Анкарада тосуп алып жатып:
«Биздин жалпы максатыбыз – жалпы кызыкчылыктардын жана бири-биринин сезимдерин урматтоонун негизинде эки өлкөнүн ортосундагы саясий диалогду кайра баштоо»
— деп айтты.
Бул сапар — Израил лидеринин 2008-жылдан бери Түркияга жасаган алгачкы сапары жана он жылдан ашык кайдыгерликтен кийин эки өлкөнүн ортосундагы дипломатиялык мамилелердин жылып баратканын билдирет.
Түркия Израил менен ондогон жылдардан бери өнөктөш болуп келет, эки өлкө аскердик жана чалгындоо маселелеринде тыгыз кызматташат. Бирок Эрдоган бийликке келгенден кийин Түркия палестиналыктарды колдоого көбүрөөк ыктап, Түркия-Израиль мамилеси чыңалып кетти.
Экономикалык өңүттө Эрдоган Түркия менен Израилдин ортосундагы сооданын өткөн жылы 36 пайызга өсүп 8,5 миллиард долларга жеткенин белгилеп, бул көрсөткүчтүн 10 миллиард долларга жетээрине ишенээрин айтты. Ал ошондой эле Түркиянын Израил менен энергетика тармагында кызматташа турганын, Түркиянын тышкы иштер министри менен энергетика министри жакын арада кызматташтыкты бекемдөө боюнча сүйлөшүүлөрдү өткөрүү үчүн Израилге барарын билдирди. Израилдин израилдик газды Түркияга Чыгыш Жер Ортолук деңиз кууру аркылуу жөнөтүү мүмкүнчүлүгү көптөн бери эки өлкөнүн ортосундагы мамилелерди калыбына келтирүү үчүн негизги стимул катары көптөн бери каралып келген. Эрдоган өз сөзүндө Түркия Израил менен Палестинанын ортосундагы чыңалууну азайтууну жана Палестина-Израиль маселесинде «эки мамлекеттүү чечимди» көрүүсүн колдогусу келгенин айтты. Бирок ал ошондой эле Түркия «Иерусалимдин тарыхый статусун баалайт жана Аль-Акса мечитинин диний өзгөчөлүгүн жана ыйыктыгын сактоого умтулат» деп баса белгиледи.
Кол алышып, тынчтык орнотуу менен бирге Израил менен Түркия кезектеги жакындашуунун үстүндө иштеп жатышат. Жакынкы Чыгыштагы орток көйгөйлөрдөн тышкары, Израил менен Түркиянын Украинада жалпы кызыкчылыктары бар: Израилде украин жана орус диаспорасы көп жашайт, ал эми Түркия экономикасы оор абалда, орус жана украин бизнес өнөктөштөрүнүн эч бирин жоготкусу келбейт.