Казакстанда конституциялык референдумга байланыштуу толкундоолор жаңы эле басаңдап, Борбор Азиянын дагы бир өлкөсү мамлекеттик түзүлүшүн реформалоону чечти. Июнь айынын аягында Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзийоев баш мыйзамга өзгөртүү киргизүүнү жарыялаган.
Өзбекстандын Конституциясына өзгөртүү киргизүү долбоору 25-июнда «Бул менин Конституциям» (өзбек жана орус тилдеринде) сайтында жана «Халк сузи» жана «Народное слово» гезиттеринде жарыяланган. Коомдук талкуулар 5-июлда аякташы керек.
Долбоордо 64 беренеге 200дөн ашык өзгөртүү, ошондой эле дагы алты жобону кошуу каралган. Эң маанилүү өзгөртүүлөргө президенттик мөөнөттүн узактыгын 5 жылдан 7 жылга өзгөртүү, Өзбекстан эгемендүү республика гана эмес, укуктук, социалдык, светтик жана демократиялык мамлекет деген сөздөр кошулганы кирет. Тышкы саясаттын эрежелеринин тизмеси мамлекеттин аймактык бүтүндүгүн урматтоо, адам укуктарын жана эркиндиктерин сактоо зарылдыгын камтуу менен кеңейтилет. Негизги мыйзамга Өзбекстандын жараны мамлекеттен чыгарылышы же башка өлкөгө экстрадицияланышы мүмкүн эмес деген жобо киргизилет. Ошондой эле Өзбекстан өз жарандары жана чет өлкөлөрдө жашаган мекендештери менен байланышты сактоого жана өнүктүрүүгө кам көрөөрү белгиленген. Казакстандын Конституциясынын өзгөрүшүнө окшоп, Өзбекстанда да өлүм жазасын алып салуу керек. Каракалпакстан автономиясы чектелет, ал аймактын калкы арасында өткөрүлгөн референдумдун негизинде Өзбекстандан бөлүнүп чыгуу укугунан ажыратылат. Түзөтүүлөрдө ошондой эле Каракалпак Республикасынын суверенитетине шилтемени алып салуу каралган.
Бийлик өзгөртүүлөр Конституциялык комиссиянын ишинин натыйжасы экенин белгилешти. Долбоор буга чейин биринчи окууда кабыл алынып, андан соң жалпы элдик талкууга коюлган. Ар бир жаран чыгып сүйлөй алат. Сын-пикирлер мамлекеттик тилде же сунуш киргизген адам сүйлөгөн ар кандай башка тилде берилиши мүмкүн.
Президент Шавкат Мирзийоев өткөн жылдын 6-ноябрында кезектеги президенттик мөөнөттүн ант берүү аземинде конституциялык реформаны жүргүзүү зарылдыгын айткан. Май айында Конституциялык комиссия түзүлүп, анын негизги милдети Негизги мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча сунуштарды чогултуу болуп эсептелет.
Эң талаштуусу болуп Президенттин ыйгарым укуктарынын мөөнөтү жана Каракалпак Республикасы жөнүндөгү жоболор саналат. Талдоочулар Шавкат Мирзиёевдин ыйгарым укуктарынын мөөнөтүн өзгөртүүсү «нөлгө түшүрүп», ошону менен ага мамлекет башчылыгына кайрадан талапкерлигин коюуга мүмкүндүк берет деп эсептешет, бул Негизги мыйзамга өзгөрүүлөрдү киргизмейинче мүмкүн эмес.
Түзөтүүлөр долбоору жарыяланган биринчи күндөн тартып эле каракалпактар республиканын Өзбекстандан бөлүнүп чыгуу мүмкүнчүлүгүн караган жоболордун күчүндө калышын талап кылып, социалдык тармактарда нааразылык билдире башташкан. Айта кетсек, 2014-жылы Крым аннексиялангандан кийин Каракалпакстанда сепаратисттик тенденциялар күчөгөн. Тургундардын ырасташынча, эки миллиондук азчылык өз келечегин жана автономия формасын чечүүгө укугу жок болот, анткени алар үчүн Өзбекстандын отуз миллиондон ашуун жараны добуш берет.
Негизги мыйзамга сунушталып жаткан өзгөртүүлөр Казакстандагы референдумда добуш бергендей амбициялуу эмес, бирок Өзбекстандын саясий системасын жалпы элдик талкуулоонун башталышынын өзү эле башкаруучу элитанын көз карашында бийлик менен коомдун ортосундагы мамилелеринде чоң өзгөрүү болгонун көрсөтүп турат.
Булак: Чыгыш укук Институтунун Габриэлб Шершеневич атындагы Фонд