Уч давлат – Озарбайжон, Арманистон ва Грузиядан иборат Жанубий Кавказ минтақаси географик ва иқтисодий омилларга кўра Қозоғистон ташқи сиёсатидаги устувор йўналишларнинг иккинчи даражасига киради. Шу билан бирга, ушбу мамлакатларнинг ҳар бири билан республика ўзаро манфаатли муносабатлар форматини қурган ва олға сурмоқда. Бундан ташқари, жорий йилда Қозоғистон ва Жанубий Кавказ республикалари ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганига 30 йил тўлди.
Бир қатор омилларга кўра, Қозоғистоннинг Озарбайжон билан муносабатлари энг яқин ҳисобланади. Энг аввало, озарбайжонлар ва қозоқларнинг ягона этник-лингвистик бирлик – туркларга мансублиги билан боғлиқ. Ҳар икки давлат Туркий Давлатлар Ташкилоти (ОГА), Туркийзабон Давлатлар Парламент Ассамблеяси (ТуркПА) ва Халқаро Туркий Маданият Ташкилоти (ТУРКСОЙ)да иштирок этади. Қолаверса, улар Каспий денгизида қўшнилар ва шу туфайли нафақат икки томонлама ҳамкорликни амалга оширмоқда, балки Каспий минтақасини ривожлантиришда ҳам ҳамкорлик қилмоқда.
Озарбайжон ва Арманистон ўртасидаги можарони тинч йўл билан ҳал этиш тарафдори бўлган Қозоғистон бу ҳолатда биринчиси фойдасига давлатнинг ҳудудий яхлитлигининг халқаро миқёсда эътироф этилган принсипини сақлаш тарафдори. 2020 йил сентябрида иккинчи Қорабоғ уруши бошланиши билан у яна бир бор урушаётган мамлакатларни куч ишлатишдан воз кечишга ва музокараларни бошлашга чақирди. Қолаверса, ўшанда республика Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чора-тадбирлари бўйича кенгаш раиси сифатида ушбу тузилма имкониятларидан фойдаланган ҳолда бунга кўмаклашишни таклиф қилган эди. Кўриниб турибдики, бу таклиф ҳали ҳам кучда.
2021 йилда Озарбайжон ва Қозоғистон ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 332,2 миллион долларни ташкил этди, бу 2020-йилга нисбатан уч баробар кўпдир. Қозоғистоннинг 80 дан ортиқ корхоналари ушбу мамлакатга ўз маҳсулотларини, жумладан, нефт ва нефт маҳсулотлари, металл буюмлар, қурилиш материаллари, кимё хомашёси, буғдой ва бошқаларни доимий экспорт қилувчи ҳисобланади. Ўтган йилнинг 7 июни натижасида. Қозоғистон Республикаси Товар ишлаб чиқарувчилари Савдо-иқтисодий миссиясининг Боку шаҳрида унинг қозоғистонлик иштирокчилари озарбайжонлик шериклар билан умумий қиймати 38 миллион доллардан ортиқ бўлган 8 та экспорт шартномасини имзоладилар. Қозоғистон иқтисодиётининг нохомашё секторига 200 миллион доллардан ортиқ сармоя киритди. Шунингдек, мамлакатда Қозоғистон капитали иштирокида қурилиш, савдо, хизмат кўрсатиш, қишлоқ хўжалиги ва транспорт соҳалари билан шуғулланувчи 159 компания фаолият юритмоқда.
Икки давлат ўзаро муносабатлари доирасида транспорт йўлакларини ривожлантиришга катта қизиқиш билдирмоқда. Бу, айниқса, уларнинг ҳар бирининг катта транзит салоҳияти билан боғлиқ. Шундай қилиб, Қозоғистон Республикаси Саноат ва инфратузилмани ривожлантириш вазирлигининг ҳисоб-китобларига кўра, Қозоғистон денгиз портларининг умумий қуввати йилига 27 миллион тонна юкни ташкил этади. Биргина Оқтау орқали жорий йилнинг тўрт ойида 1 миллион 200 минг тонна юк ташилган. Ўтган йилдан буён ушбу портда контейнер ташиш ҳажмини 2025-йилга бориб 40 мингдан 100 минг ТЕУгача ошириш имконини берувчи “контейнер хаби”ни яратиш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Ўтган йили яна бир Қўриқ порти орқали 974 минг тонна юк ўтказилди. Унинг бош директори Серик Ахметовнинг сўзларига кўра, ҳозирда ушбу портни ривожлантириш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлар яқин келажакда юкларни ташиш ҳажмини беш баробарга ошириш имконини беради.
2013 йилдан бери Қозоғистон, Озарбайжон ва яна бир Жанубий Кавказ республикаси Грузия Транскаспий халқаро транспорт йўналишини (ТИТР) изчил ривожлантирмоқда. Хитойдан Туркия ва Европа мамлакатларига контейнер юклари у бўйлаб темир йўл ва қисман денгиз орқали (Каспий денгизи орқали) амалга оширилади.
2014 йил феврал ойида ТИТРни ривожлантириш бўйича Мувофиқлаштирувчи қўмита ташкил этилди, унга дастлаб уч давлатнинг миллий темир йўл ва денгиз ташувчилари кирди. Шундан сўнг, 2016-йил декабр ойида “Транс-Каспий халқаро транспорт йўналиши” халқаро ассоциациясини ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Шу билан бирга, иштирокчилар таркиби Хитой, Туркия, Полша, Руминия ва Украинадан манфаатдор тижорат тузилмаларининг қўшилиши ҳисобига кўпайди. 2017-2020 йиллар давомида ТCИТР 3,9 миллион тонна юк ташди.
Шу йилнинг март ойида. Озарбайжон, Грузия ва Қозоғистон тарифларни белгилаш, юкларни декларациялаш, ягона ИТ-ечимларни қўллаш ва транзит юкларни бирлаштириш билан шуғулланувчи қўшма корхона ташкил этишга келишиб олди. Кейинчалик Туркия уларга қўшилди. ТМТМ ассоциацияси бош котиби Гайдар Абдикеримовнинг сўзларига кўра, қўшма корхона 2023-йил бошида ёки ўрталарида расман рўйхатдан ўтади. 2022 йилнинг 4 ойи давомида ТИТР бўйлаб юк ташиш ҳажми 733 минг тоннани ташкил этиб, 5 мингдан ортиқ вагон ва 10 минг ТЕУ контейнерини ташкил этди. “Қозоғистон темир йўли” миллий компаниясининг ҳисоб-китобларига кўра, йил охирига қадар тегишли кўрсаткичлар 2021-йилга нисбатан олти баравар – 3,2 миллион тоннагача ўсиши кутилмоқда. Умуман олганда, ушбу йўналиш бўйлаб йилига 10 миллион тоннагача юк, жумладан, 200 мингтагача контейнер ташиш имконияти мавжуд.
Қозоғистон ва Грузия ўртасидаги муносабатлар шериклик ва ўзаро манфаатли ҳамкорлик тамойиллари асосида ривожланмоқда. Икки томонлама ҳамкорликнинг шартномавий базаси турли соҳаларга оид 70 дан ортиқ ҳужжатлардан иборат. 2021-йилда товар айирбошлаш ҳажми 88 миллион доллардан ошди.Грузиядан Қозоғистон нефти ва нефт маҳсулотлари, алюминий, ферроқотишмалар, буғдой ва бошқалар импорт қилинади. Ҳозирда Қозоғистоннинг Грузия иқтисодиётига киритган сармояси 495,3 миллион долларни ташкил этади.Ўз навбатида Грузиядан Қозоғистонга йўналтирилган тўғридан-тўғри инвестициялар ҳажми 285 миллион долларга етди.Мамлакатда Грузия капитали иштирокидаги 248 қўшма корхона фаолият кўрсатмоқда. Ўтган йилнинг 7 апрели натижасида. Тбилисида Қозоғистоннинг Грузиядаги элчихонаси кўмагида ҚазТраде Савдо сиёсатини ривожлантириш маркази АЖ томонидан ташкил этилган Қозоғистон-Грузия бизнес-форумида икки давлатнинг манфаатдор тижорат тузилмалари ўртасида 11,2 миллион долларлик шартномалар имзоланди.
Сиёсий жиҳатдан Грузия Қозоғистоннинг халқаро муносабатларида жуда қизиқ ўринни эгаллайди. Бир томондан, Грузия 2008 йил августида Грузия ва Россия ўртасидаги қуролли можаро натижасида 2009 йилда МДҲдан чиққанидан сўнг у амалда постсовет ҳудудидаги сиёсий кун тартибидан чиқиб кетди. Бошқа томондан, Жанубий Кавказнинг бу давлати изчил равишда Европа Иттифоқи билан яқинлашиш сари интилмоқда. Шундай қилиб, 2014-йил июн ойида Грузия ва Европа Иттифоқи ўртасида Ассоциация тўғрисидаги битим имзоланди. Ва шу йилнинг март ойида. Эвропа Иттифоқига аъзо бўлиш учун ариза берди.
Эвропа Иттифоқининг шарқий йўналишдаги таъсири сезиларли даражада олдинга силжиб бораётганининг ўзи унинг Марказий Осиё мамлакатлари, жумладан, Қозоғистон билан ўртасидаги географик масофани аста-секин қисқартирмоқда. Бундан ташқари, Европа Иттифоқи ушбу минтақада етарлича фаол сиёсат олиб бораётган етакчи ташқи сиёсий субектлардан бири бўлган ва шундай бўлиб қолади. 2019-йилда янги минтақавий стратегия қабул қилингани бу борада энг ёрқин намоён бўлди. Буларнинг барчаси Европа Иттифоқи билан муносабатлари икки томонлама ҳамкорлик форматида ҳам, Европа Иттифоқи-Марказий Осиё ҳамкорлиги орқали ҳам анча юқори даражада бўлган Қозоғистон учун ҳам муҳим.
Айтганча, жорий йилнинг 15 июни. Брюсселда Қозоғистон ва Европа Иттифоқи ўртасидаги транзит ва транспорт ҳамкорлиги масалаларига бағишланган халқаро форум бўлиб ўтди. Унда, жумладан, Транскаспий халқаро транспорт йўналишини кенгайтириш ва уни халқаро логистика тизимига интеграциялаш истиқболлари муҳокама қилинди. Хусусан, улар Грузиянинг Қора денгиздаги Батуми ва Поти портларидан Руминиянинг Констанса портига юк ташиш йўлга қўйилганини таъкидладилар. Буларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда Грузия Қозоғистон учун Европа Иттифоқи ва айрим Европа давлатлари билан қўшма ҳамкорлик доирасида жиддий ҳамкор сифатида кўрсатилмоқда.
Ниҳоят, Қозоғистон Коллектив Хавфсизлик Шартномаси Ташкилоти (ОДКБ) ва Евроосиё Иқтисодий Иттифоқи (ЕОИ)да биргаликда иштирок этиш орқали Арманистон билан энг кўп боғланган. Муҳими, КХШТ тарихидаги илк тинчликпарвар операция Қозоғистонда жорий йилнинг январ ойида Арманистон ушбу ташкилотга раислик қилган даврда мамлакат раҳбариятининг илтимосига биноан ўтказилган. Бу мамлакатнинг ўзи жамоавий тинчликпарвар кучларга 100 нафар ҳарбий хизматчи юборди. Буларнинг барчаси КХШТни янада ривожлантириш учун ҳам, икки давлат ўртасидаги муносабатлар учун ҳам ижобий суръат яратди.
Шу йилнинг 25 феврали Евроосиё ҳукуматлараро кенгаши йиғилишида иштирок этиш учун Қозоғистонга ташриф буюрган Арманистон бош вазири Никол Пашинян Қозоғистон Республикаси Президенти Қосим-Жомарт Токаев билан музокара ўтказди. Учрашувда савдо-иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашга алоҳида эътибор қаратилиб, икки томонлама ҳамкорлик истиқболлари муҳокама қилинди. Шундай қилиб, Қозоғистон ва Арманистон ўртасидаги муносабатларни ривожлантириш муҳимлиги уларнинг давлат раҳбарлари даражасида кўриб чиқилиши билан боғлиқ. Бундан ташқари, жорий йилда Ереванда иқтисодий ҳамкорлик бўйича Қозоғистон-Арманистон ҳукуматлараро комиссиясининг 9-йиғилиши бўлиб ўтади.
2021 йилда Қозоғистоннинг Арманистон билан ташқи савдо айланмаси 19,1 миллион долларни ташкил этди, бунда Қозоғистон экспортининг асосини металл ва металл буюмлар, озиқ-овқат маҳсулотлари ва кимё маҳсулотлари ташкил этади. Республиканинг ўзида Арманистон давлат рақамларига эга бўлган автомобиллар алоҳида талабга эга. 2021 йил август ойида Қозоғистонда рўйхатдан ўтган тегишли автомобиллар сони 11 мингтани ташкил этди.Шу билан бирга, уларнинг импорти кўпайиши муносабати билан ҳукумат рўйхатга олиш муддатини 2023 йил 1 мартгача яна бир бор узайтирди.
Қозоғистон Республикаси Савдо ва интеграция вазири ўринбосари Қайрат Торебаевнинг сўзларига кўра, Қозоғистон ва Арманистон нохомашё савдосининг қўшимча ҳажмини 200 миллион доллардан ортиқ оширишга қодир.Қозоғистонда Арманистон иштирокидаги 300 дан ортиқ юридик шахс рўйхатга олинган. Қозоғистон томони яқинда ратификация қилганидан сўнг 2020 йил 16 июлда имзоланган Арманистон Республикасига нефт маҳсулотларини етказиб бериш соҳасида савдо-иқтисодий ҳамкорлик тўғрисидаги ҳукуматлараро битим кучга кирди. Бу ҳужжат, хусусан, Арманистон томонига тегишли маҳсулотларни учинчи давлатларга сотишни тақиқлайди. Икки давлат муносабатларидаги яна бир муҳим воқеа жорий йилнинг 2 июн куни очилиши бўлди. ФлйАрйстан авиакомпаниясининг Олмаота-Ереван-Олмаота йўналиши бўйича тўғридан-тўғри мунтазам парвози. Бундан ташқари, икки давлат пойтахтлари ўртасида ҳаво алоқаси ҳам ишлаб чиқилмоқда.
Шундай қилиб, Қозоғистон ўз ташқи сиёсатининг асосий тамойиллари – кўп векторлилик ва прагматизм туфайли Жанубий Кавказнинг учта республикаси билан алоқаларни фаол ривожлантирмоқда. Шуниси эътиборга лойиқки, уларнинг географик ва тарихий жиҳатдан умумийлигига қарамай, уларнинг барчаси сиёсий ва этник-маданий жиҳатдан бир-биридан фарқ қилади. Уларнинг ҳар бирининг ўзига хос хусусиятлари синчковлик билан ўрганиш ва тушунишни талаб қилади, бунга қозоқ дипломатияси жуда қодир.
Манба: turanpress.kz