Охирги йигирма йиллик Марказий Осиёда СССР парчаланганидан кейин бошланган ва, хусусан, минтақада бешта янги давлатнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган ўзгаришлар даври бўлди. Минтақавий ўзгаришларнинг асосий жиҳатларидан бири Хитойнинг минтақада муҳим ўйинчи сифатида пайдо бўлишидир, албатта. Хитойнинг Марказий Осиёда иштирокининг асоси хавфсизлик масалалари, бироқ ҳамкорликнинг асосий платформаси иқтисодиётдир. Бу иқтисодий воқелик билан боғлиқ: ҳамкорликка катта миқёсда ва фундаментал тайёрлик, шунингдек, сиёсий: шериклар томонидан ўзаро эҳтиёткорлик ва ўзини тута билишдан иборат.
Худди Марказий Осиё давлатлари каби Туркия билан ҳам иқтисодий ҳамкорлик Хитой учун ўзаро стратегик аҳамиятга эгадир. Иқтисодий инқироз ҳукм сураётган бир пайтда Туркия Хитой каби йирик сармоядорни йўқотиб қўя олмайди. Пекин билан муносабатларда Эрдўғон дипломатияси, уйғур муаммоси ва ўз иқтисодини сақлаб қолиш, мусулмон давлатлари ва Ғарб билан муносабатлари ўртасида мувозанатни сақлаши керак. Пекин учун Туркия билан иқтисодий ва ҳарбий ҳамкорлик Осиёда таъсирини кенгайтириш ва Европага кириш эшиги деган маънони англатади ҳамда Туркиянинг стратегик мавқеи Хитой учун “Бир макон, бир йўл” ташаббусини ривожлантиришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга.
Хитой-Озарбойжон муносабатларига келсак, бошланғич нуқта сиёсий даражадир. Икки давлат ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик ҳам кенг ривожланмоқда. Бу борада институционал асослар 1999 йилда Савдо-иқтисодий ҳамкорлик бўйича Хитой-Озарбойжон ҳукуматлараро комиссиясининг ташкил этилиши билан яна йўлга қўйилди. Сўнгги йилларда Озарбойжон Хитойнинг Жанубий Кавказдаги энг муҳим иқтисодий ҳамкори мақомини олди, буни минтақа билан умумий савдо айланмасининг 43 фоизигача бўлган улуши ҳам тасдиқлайди. Озарбойжоннинг қулай географик жойлашуви Бокуга катта имкониятлар беради, чунки унинг ҳудудидан энг қисқа ва арзон темир йўл йўналиши ўтиб, дунёдаги энг йирик ишлаб чиқарувчининг иқтисодиётини қабул қилувчи Европа бозори билан боғланган. Транскаспий транспорт йўли (БРИ) Шарқий Хитойдан Қозоғистон, Каспий денгизи, Озарбойжон ва Грузия орқали Европага кириш эшиги бўлган Туркияга олиб боради.
Марказий Осиё мамлакатлари, Туркия ва Озарбойжонда бўлаётган воқеалар Хитой оммавий ахборот воситаларида у ёки бу тарзда ёритилиб, таҳлил қилинмоқда.
2022 йилнинг мартидан май ойининг охиригача Хитой оммавий ахборот воситалари (шу жумладан таҳлил марказлари) кўриб чиқилаётган мамлакатлар бўйича қуйидаги материалларни чоп этди:
- Марказий Осиё – 48;
- Озарбойжон – 57;
- Туркия – 61.
Асосий мавзулар:
Марказий Осиё
- Россияга қарши санкцияларнинг Марказий Осиё мамлакатларига таъсири;
- Қозоғистондаги ислоҳотлар;
- CА давлатларининг Хитой, Ғарб давлатлари билан муносабатларини мустаҳкамлаш.
Озарбойжон
- АРнинг иқтисодий кўрсаткичлари;
- Озарбойжон гази – Россия муқобили;
- АР-Арманистон муносабатларини яхшилаш;
- Озарбойжон ва Хитой ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилгининг 30 йиллиги.
Туркия
- Россия-Украина урушида Туркиянинг воситачилик роли;
- Туркиянинг иқтисодий инқирози;
- Туркиянинг Исроил билан муносабатларини яхшилаш.
АСОСИЙ ХУЛОСАЛАР
1) Хитой оммавий ахборот воситаларида Россияга қарши санкцияларнинг Марказий Осиё мамлакатларига таъсирининг кенг ёритилиши
Иқтисодий глобаллашув даврида Ғарбнинг Россияга қарши қаттиқ санкциялари Марказий Осиё иқтисодига катта зарар келтирмоқда. Россия молия ва валюта бозоридаги нотинчликлар қўшни давлатлар иқтисодига ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда, бундан Қирғизистон ҳам четда қолаётгани йўқ. Қирғизистон валютаси, сўм, сўнгги ҳафталарда АҚШ доллари ва еврога нисбатан доимий равишда пасайиб бормоқда. Мамлакатда озиқ-овқат ва товарлар нархи ошиб бормоқда, инфляция эса 13% га етган. Бу жадалликни тўхтатиш учун Қирғизистон Марказий банки базавий фоиз ставкасини 10 фоизгача оширди.
Қозоғистонда ҳам “тенге депозити учун кураш” миллий валюта атрофида кетмоқда.
Тожикистон, Қирғизистон ва Ўзбекистонда учта ҳукумат юқори ишсизлик ва бюджет тақчиллигига тайёрланмоқда. Ўтган йили Россияга 7-8 миллион атрофида ишчи жўнатган бу мамлакатлар учун мавсумий мигрантлар меҳнати муҳим иқтисодий ҳаёт манбаи бўлиб, уйдаги ишсизликни сезиларли даражада камайтирар ҳамда меҳнаткаш оилаларга зарур нарсаларни сотиб олиш имконини бериш учун давлат хизматларига босимни юмшатди. Жаҳон банки Марказий Осиёнинг етакчи иқтисодий давлатлари бўлган Қозоғистон ва Ўзбекистон учун ҳам иқтисодий прогнозларини қайта кўриб чиқди ва йил бошидаги ўсиш прогнозини 3,7 ва 6 фоиздан мос равишда 1,8 ва 3,6 фоизга туширди.
Яқин келажакда санкциялар Россия ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги импорт ва экспорт бўйича муносабатларни ҳам ўзгартириши табиий. Бу, айниқса, Евроосиё иқтисодий иттифоқига аъзо Қозоғистон ва Қирғизистонга таъсир қилади. Ўзбекистон ва Тожикистон ҳам бундан зарар кўради, чунки Россия улар учун муҳим савдо шериги ҳисобланади.
2) Икки давлат ўртасидаги дипломатик муносабатларнинг 30 йиллиги муносабати билан Хитой-Озарбойжон муносабатларини мустаҳкамлаш
1992 йил 2 апрелда Хитой ва Озарбойжон ўртасида расмий дипломатик муносабатлар ўрнатилди ва улар ўртасида дўстона муносабатларнинг янги даври бошланди.
Ўтган 30 йил давомида Хитой-Озарбойжон муносабатлари йиллар синовидан, ўзгаришлардан ўтиб, ўзаро сиёсий ишонч, амалий ҳамкорлик, самарали гуманитар алоқалар янада кучайиб, анъанавий дўстлиги тобора мустаҳкамланиб бормоқда. Таъкидлаш жоизки, Хитой-Озарбойжон муносабатлари ҳозирда энг юқори даражада. Икки давлатнинг ривожланиш стратегиялари бир-бирига жуда мос келади ва “Бир макон, бир йўл” қурилиши соҳасидаги ҳамкорлик изчил ривожланиб, иқтисодиёт ва савдо, транспорт, энергетика ва коммуникациялар соҳаларида амалий натижаларга эришилмоқда. 30 йил ичида ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 1200 баробардан ошди, нефт ва газни излаш ҳамда қазиб олиш, муҳандислик ва саноат парклари бўйича ҳамкорлик лойиҳалари ишлаб чиқилди, Транскаспий транспорт йўлаги орқали ўтувчи Хитой-Европа юк поездлари сони кўпайди. Икки томон иштирокида ахборот-коммуникация технологиялари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш, яшил иқтисодиёт ва қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш соҳасида ҳамкорлик қилиш учун режалар тузилди.
Хитой ва Озарбойжон минтақавий ва халқаро ишларда фаол иштирок этишади, БМТ, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти, Осиёда ҳамкорлик ва ишонч чоралари бўйича кенгаш ва бошқа кўп томонлама платформаларда яқиндан ҳамкорлик қилишади, бир томонлама ва гегемон қўрқитишга қатъий қарши чиқишади, бир-бирини ҳимоя қилишади ва ҳамиша қўллаб-қувватлашади. Мустақиллик, суверенитет ва ҳудудий яхлитлик каби асосий манфаатлар, бир-бирининг асосий ҳамкорлик ташаббусларини қўллаб-қувватлаш ва кўп томонлама ҳамкорликни йўлга қўйиш, халқаро адолатни ва кўплаб ривожланаётган мамлакатларнинг асосий манфаатларини ҳимоя қилиш уларнинг биринчи истагидир.
3) Туркия ва Исроил муносабатларни яхшилаш йўлида
Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон 9 март куни Исроил президенти Герцогни мамлакат пойтахти Анқарада
“Бизнинг умумий мақсадимиз — умумий манфаатлар ва бир-бировни ҳурмат қилиш асосида икки давлат ўртасида сиёсий мулоқотни қайта тиклашдир”
дея қутлади.
Бу ташриф Исроил раҳбарининг 2008 йилдан бери Туркияга қилган илк ташрифи бўлиб, икки давлат ўртасидаги дипломатик муносабатларнинг ўн йилдан ортиқ давом этган бегоналикдаги илк учрашувидир.Туркия Исроил билан кшплаб йиллар давомида ҳарбий ҳамда разведка соҳасида яқиндан ҳамкорлик қилиб келарди. Бироқ Эрдўғон ҳокимиятга келганидан сўнг Туркия тобора фаластинликларни қўллаб-қувватлашга мойил бўлди ва Туркия-Исроил муносабатлари кескинлашганди.
Иқтисодий жабҳада Туркия ва Исроил ўртасидаги савдо айланмаси ўтган йили 36 фоизга ўсиб, 8,5 миллиард долларга етганини айтган Эрдўғон бу рақамнинг 10 миллиард долларга кўтарилишига ишонч билдирган. Шунингдек, Туркия Исроил билан энергетика соҳасида ҳамкорлик қилишини, Туркия ташқи ишлар ва энергетика вазири Исроилга ташриф буюриши, ҳамкорликни мустаҳкамлаш учун музокаралар олиб боришини билдирди. Исроилнинг Шарқий Ўрта ер денгизи қувури орқали Туркияга Исроил газини жўнатиш имконияти узоқ вақтдан буён икки давлат ўртасидаги муносабатларни тиклаш учун асосий рағбат сифатида кўриб келинган. Эрдўғон ўз нутқида Туркия Исроил ва Фаластин ўртасидаги зиддиятни камайтиришни ва Фаластин-Исроил муаммосига “икки давлатли ечим” топиш хоҳиши борлигини очиқлаган. Аммо у “Қуддуснинг тарихий мақомини қадрлаши ва Ал-Ақса масжидининг диний ўзига хослиги ва муқаддаслигини сақлаш тарафдори” эканини таъкидлаган.
Исроил ва Туркия қўл бериб кўришиб, тинчлик ўрнатар экан, яна бир яқинлашиш устида ишламоқда. Яқин Шарқдаги умумий муаммолардан ташқари, Исроил ва Туркиянинг Украинада умумий манфаати бор: Исроилда катта украин ва рус миллати вакиллари истиқомат қилишади, Туркия эса иқтисодий қийинчиликка учрашни, рус ва украина иқтисодий ҳамкорлигини йўқотишни истамайди.