«Ўз ваҳшийликларини оқлаб, арманлар Фарғонанинг бутун мусулмон аҳолисини ўлдирган бўлсалар ҳам, Туркияда арманларни ўлдирган мусулмонлар каби ўлганлар кўп бўлмаслигини айтди.»
Армян әскерилері Орталық Азияда алғаш рет емес. Бундан бир оз ортиқ юз йил муқаддам миллатчи «Дашнакцутюн» партияси томонидан тузилган қизил армиянинг арман бўлинмалари ҳозирги Ўзбекистон ва Қирғизистон ҳудудларида Совет ҳокимиятининг асосий таянчи бўлган еди. Ҳужжатли далиллар ва замонавий тадқиқотлардан келиб чиққан ҳолда, бу ҳарбий тузилмалар маҳаллий аҳолининг оммавий қотилликлари, зўравонликлари, талончиликларини амалга оширди. Уларнинг асосий қурбонлари сартлар, яъни ўзбеклар, айниқса, Фарғона вилоятида бўлган. 1918 йилнинг февралида Қўқонда камида 3000 мусулмон ёлғиз, асосан, арман жангарилари қўлида ўлган.
2007-йилда рус тилига таржима қилинган «Аксинча инқилоб» тадқиқотида италиялик тарихчи Буттино қайд етади: «Арманлар ўзларининг шафқатсизлигини оқлаб, Фарғонанинг бутун мусулмон аҳолиси ўлдирилган тақдирда ҳам, Туркияда арманлар мусулмонлар ўлдирганидек ўлганлар кўп бўлмайди». Унинг қўшимча қилишича, «Арманлар билан қатағонлар жуда шафқатсиз еди».
Туркий коммунистлар 1919-йил апрелида «Фарғонада содир етилган ғалаёнларни алоҳида таъкидладилар.» Минтақа мусулмонлари «ешитилмаган зўравонлик содир етилган», — дея қайд етилди Совет Қирғизистон ҳукумати томонидан чоп етилган тарихий рисолада.
«Дашноқлар мусулмон аҳолини ешитилмас масхарабозликка бўйсундириб, туну-кун қилмишларини содир етишмоқда…», — деб шикоят қилди 1919 йил сентябрида Туркистон коммунистлари лидери Турар Рисқулов.
Қирғизистоннинг ҳозирги Жалол-Обод вилоятида арман ҳарбийларининг Сузоққа ҳужуми – одатий мисол. «Сузоқ қуршовга олинди ва ўқ узилди. 1925-йилда Тошкентда нашр етилган «Инқилоб ва Туркистоннинг туб аҳолиси» тўпламига киритилган «Дашноқларнинг Фарғонада қилган ишлари» ҳужжатига кўра, аҳоли чиқиб, дарё бўйига паноҳ топган, улар пулемёт оловидан бутунлай вайрон бўлган, кейин жасадларини итлар бир ой давомида судраб юришган». Шу ҳужжатга кўра, яқин атрофдаги Қўқон қишлоғи дашноқлар томонидан ерга ёқиб юборилган.
Бундан олдин арман ҳарбийлари Андижоннинг ески шаҳрида бир ҳафта давомида «талончилик, қотиллик, зўрлаш билан бирга» «тинтув» ўтказишган.
1918-1919 йилларда Совет ҳукуматининг заифлигидан фойдаланиб, арман миллатчилари Ўрта Осиёда ўз мавқеларини мустаҳкамлаш мақсадида у билан иттифоқ туздилар. Дашноқлар туркларни, асосан, ўзбекларни оммавий қирғин қилиш ва талон-тарож қилиш мақсадида болшевиклар ҳомийлигидан ҳам фойдаландилар. «Дашнакцутюн учун Совет ҳукуматини қўллаб-қувватлаш, аввало, унинг мусулмонларга қарши қарама-қаршиликлари билан тақозо етилган…»,- 2012 ийлги «Ерон-номи» шарқшунослик Россия илмий журналида қайд этилди.
Болшевиклар билан иттифоқнинг тарқоқлигини англаб, ўрта Осиё арман арбобларининг муқобил ҳомийлари қидирилмоқда еди. 1918 июн ойида Ашхобод арман Комитетининг елчиси Еронга келди. У ерда » инглизларга қурол ва пул билан қўллаб-қувватлаш илтимоси билан мурожаат қилди.» Бу талаб «Турк қўшинларини Транскаспияга олиб чиқиш» (замонавий Туркманистон) таҳдиди билан оқланди.
Юз йил аввал арманлар Ўрта Осиё туркларига қарши зулмларини оқлаб, потенциал ҳомийларга Туркияга қарши айбловлар билан мурожаат қилмоқдалар. Енди баъзи арман ва рус таҳлилчилар Қозоғистон тартибсизликлар гўё Туркия илҳомланиб, деб даъво қиляпти. Шундай қилиб, улар арман ҳарбий тузилмаларининг Марказий Осиёга «қайтиши» ни оқлайдилар.