«Барлық дүкендер қиратылды…Қанды қырғындар болды» — бұл Алматыдағы жақында болған оқиғалардың сипаттамасы емес, армян әскери құрамаларының біздің аймақта «тәртіпті қалпына келтіруі» туралы куәгердің мәлімдемелері.
7 қаңтардан бастап Армения Қарулы күштерінің бөлімшелері Қазақстан аумағында. Премьер-министр Никол Пашинян бир күн мурун өзүнүн Фейсбуктагы баракчасына жазгандай эле, операциянын максаты — «өлкөдөгү кырдаалды турукташтыруу жана жөнгө салуу».
Оқиғаның күлкілісі мынада: осыдан тура 103 жыл бұрын да армян әскери құрамалары Орта Азиядағы «тәртіпті» қалпына келтіруге атсалысқан.
1917 жылдың қазан-желтоқсан айларында большевиктер өлкенің негізгі бөлігін өз билігене алды. Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының 2000 жылы жарық көрген ғылыми еңбегінде («ХХ ғасыр басындағы Түркістан: ұлттық тәуелсіздіктің бастауы болған тарихқа») атап көрсетілгеніндей, «Түркістанның алғашқы Кеңес үкіметінің құрамына жергілікті халықтың бірде-бір өкілі қабылданбады…Бұл аймақ халқының кем дегенде 90 пайызын мұсылман халықтары құрағанымен, Түркістан большевиктері өлкенің байырғы халқының мүддесін мүлде ескермеді және тіпті назардан тыс қалдырды.» .
Соның нәтижесінде жергілікті халықтың барлық топтарын қамтитын жалпы мұсылмандық съез 1917 жылы 27 қарашада Қоқанда демократиялық негізде «территориялық автономия» құру туралы шешім қабылдады. Орта Азиядағы түрік тектес халықтардың тәуелсіз мемлекет құрудағы алғашқы әрекеті «Түркистон мухторияты» деп аталды». Өзбек, қазақ, парсы (тәжік) және орыс тілдері ресми мәртебе алды.
Желтоқсанда Ташкентте Түркістан автономиясын қолдауға арналған 60 мың адам қатысқан митинг өтті. Шерулер Наманганда, Ханабадта, Қоқанда өтті.
Алайда қаңтарда Түркістан өлкесі Кеңестерінің IV съезі: «Қоқан автономиялық үкіметі мен оның мүшелері заңнан тыс деп жарияланып, басшылары тұтқындалсын» деген шешім қабылдады». Кеңес үкіметі өлкенің байырғы халықтарының ерік-жігерінің нәтижесін жою жолында бағыт алды.
Ақпан айында әскери операция нәтижесінде ескі Қоқан қаласы алынып, қиратылып, Түркістан автономиясы жойылды. Бұл жолда Армяндық Дашнакцутюн партиясының қарулы құрылымдары шешуші рөл атқарды.
«Улуг Туркистон» газеті сол қанды оқиғалар туралы «Дашнақтар «ескі қаланың көшелерімен жүріп, жолындағының бәрін өртеп, қашып құтыла алмаған бейбіт сарттарды атып тастады…» деп мәлімдейді. Қоқанда қорқынышты көрініс пайда болды. Ескі қаланың 1/3 бөлігі толық мағынасында қираған. Әр жер мәйіт тауы. Олардың кейбіреулері күйіп кеткен».
Қоқан оқиғасының куәгері капитан Безобразов кейіннен Сібірдегі Ақ Қозғалысының бас штабына: «Кеңес әскерлерінің шабуылы мұсылмандарды жаппай тонаумен және өлтірумен қатар жүрді онда дашнақтар ерекше ынталы болды» — деп мәлімдеген.
1928 жылы Ташкентте жарияланған «Орта Азиядағы Қызыл Армия» очеркінің авторы: « Бірінші болып бағынудан шығып, «олжаларды» басып алуға Дашнак-Цутюиьцтер жасақтары болды».
1931 жылы Ташкентте кеңестік партия органдары басып шығарған «Қоқан автономиясы» кітапшысында «Ескі қалаға кірген дашнақтар… бейбіт халықты жаппай тонауға кірісті» деп атап өтілген.
«Перфильев Қоқанды дашнақтардан құралған жасақпен қоршап алғанда… көтерілісті басудың қызған шағында Қоқанда 9 күн бойы түрлі тонаулар жүріп жатты. Өте есепшіл дашнақтар дереу «ақша» табуды ұйғарды, ал қала өте мұқият «тазалаудан» өтті … Қоқанға дашнақтар келгеннен кейін барлық бақалшылар, шарап сатушылар, шаштараздар, қасапшылар және басқа да көпестер топтарынан Армяндар да жалынды «революционерлер» болып шықты және жасақтаоға қосылып, қаланы қиратуға кірісті. Барлық дүкендер қиратылып, мүмкін болғанның бәрі қоймаларға апарылып, қалғандары өртенді. Жаппай адам өлтірулер болды», – деп «Төңкеріс және Түркістанның байырғы халқы» жинағында түркі коммунистерінің жетекшісі Тұрар Рысқұлов өз көзімен көрген куәгердің сөзінен үзінді келтіреді.
Енді міне, жүз жылдан сәл астам уақыттан кейін армян әскери бөлімдері «тәртіпті қалпына келтіру» үшін Орта Азияға «қайта келді».