Автор: Войчех Гурецки
5-июнда Казакстанда Конституцияны өзгөртүү боюнча референдум өттү. Шайлоочулардын дээрлик 80%ы (68% добуш берүү менен) Конституциянын беренелеринин үчтөн биринен көбүн камтыган түзөтүүлөрдүн пакетин кабыл алууну колдошту (бардыгы болуп 56 түзөтүү киргизилген). Реформанын айтылган максаты – “суперпрезиденттик” системадан мамлекет башчысынын үстөмдүк кылуучу позициясы күчтүү парламент менен чектелген президенттик республикага өтүү. Бул өлкөнү башкарууну жакшыртууга жана стратегиялык көз караштан алганда Казакстандын мамлекеттүүлүгүн бекемдөөгө тийиш. Жаңы конституциянын кабыл алынбай, мурдагысынын өзгөртүлгөнү, өзгөртүүлөрдүн кыйла кеңири масштабына карабастан, алардын жаратуучусу, президент Касым-Жомарт Токаевдин ниети жаңы системаны куруу эмес, учурдагыны эле кайра курууга («кайра куруу») дагы бир аракет. дегенди билдирет.
2022-жылдын башында болгон терең кризис — Казакстандын тарыхындагы эң олуттуу кризис реформаларга түрткү болду. Масштабдуу баш аламандыктарга айланган социалдык нааразылыктар элита ичиндеги тирешүүнү башкара албаган мамлекеттик структуралардын алсыздыгын, чечимдерди кабыл алуу процесстерин шал кылган расмий эмес макулдашуулардын күчүн, ошондой эле иш жүзүндө кош бийликтин кыйратуучу потенциалын көрсөттү. (жетекчинин ыйгарым укуктары мурдагы — «биринчи» — президент Нурсултан Назарбаевдин прерогативдери менен — Президент Нурсултан Назарбаевге жана иш жүзүндө анын айланасындагыларга азыркы саясатка таасир этүү мандатын берүү менен чектелген). Токаев аскерий контингент жиберген Жамааттык коопсуздук келишим уюмунун (ЖККУ) жардамы жана эң ишенимсиз кадрларды тазалоо жолу менен кырдаалды турукташтыра алды. Жыйынтыгында ал чындыгында бийликтин атаандаш борборун түзгөн мурдагы мамлекет башчы менен эң жакын байланыштагы топтун таасирин чектеп, өзүнүн позициясын бекемдөөгө жетишти. Келечекте ушундай кризистерге жол бербөө үчүн ал конституциялык реформанын долбоорун иштеп чыгып, анын принциптерин марттын ортосунда сунуштаган. Украинадагы согуш аны ишке ашыруу үчүн маанилүү контекст болуп калды. Казакстан Орусия менен союздаш мамиледе болгону менен жаңжалга аралашкысы келбейт жана Украинанын аймактык бүтүндүгүн колдой турганын жарыялады. Бул жагынан алганда, “эки бийликтин эрежесин” формалдуу түрдө жоюлушу (мисалы, Конституциядан биринчи президент тууралуу сөздү алып салуу менен) Москва үчүн Казакстандагы ички тирешүүлөрдү ойноону оордотушу мүмкүн.
Өлкөнү дүрбөлөңгө салган төрт күн
Кризис суюлтулган газдын баасынын дээрлик 100% жогорулашынан келип чыккан башаламандыктар менен башталды. Биринчи нааразылык акциялары быйыл 2-январда өлкөнүн батышындагы Жангаөзен шаарында өткөн. Алгачкы стихиялуу жана чектелген мүнөзгө карабастан, алар Казакстандын алдында турган социалдык, экономикалык жана саясий проблемалардын көп кырдуулугун жана тереңдигин көрсөтүштү. Баалардын көтөрүлүшү көп жылдардан бери күчөп келе жаткан нааразычылыктын катализатору гана болду, анын негизги себептери коррупция, өзүм билемдик жана компетентсиз чиновниктер, элитага кирбеген адамдардын келечегинин жоктугу жана акырында коюлган умтулууларга салыштырмалуу жашоонун төмөн деңгээли. Оппозициялык кыймыл так лидерлерди көрсөткөн жок, бирок демонстранттар бийликти, анын ичинде бардык башкаруу системасын жана анын патологиясын персоналдаштырууну камтыган, 2019-жылдын мартында кызматтан кеткенден кийин башка маселелерден тышкары Коопсуздук кеңешинин башчысы кызматын да сактап калган мурдагы президент Назарбаевдин кызматтан кетирүүнү талап кылышты. Демонстранттардын айтымында, ал — өлкөнү отуз жыл башкарып, андан кийин бир катар прерогативдерди сактап калгандыктан — азыркы кырдаал үчүн эң чоң жоопкерчиликти өзүнө алат.
Кийинки күндөрү нааразылыктар бүт өлкөгө жайылып, баш аламандык (полиция менен мушташуу, мамлекеттик имараттарды басып алуу, соода борборлорун талап-тоноо) түрүндө өткөн. Бул окуяларда көмүскө ролду мурдагы президент менен өтө жакын байланышкан (жарым-жартылай үй-бүлөлүк) адамдар көзөмөлдөгөн Улуттук коопсуздук комитети (УКК) ойногон. Бийлик системасында автономдуу бул топ өзгөчө күчтүү болчу жана Назарбаевдин мураскорлугун басып алуу дымагы бар болчу. Окуялардын тастыктоого кыйын, бирок ишенимдүү версиясына ылайык, УКК офицерлери көп учурларда жок дегенде пассивдүү болушкан. Сыягы, алардын максаты башкаруучулар кырдаалга туруштук бере албастыгын көрсөтүү болгон, андай болгондо бул топтун позициясын бекемделип, акыры мамлекетти толук өз колуна алууга шарт түзмөк болчу. Ошондуктан, Токаевдин алдында бир жагынан радикалдык маанайдагы жарандарды тынчтандыруу, экинчи жагынан эски режимдин бир бөлүгү менен жеке каршы туруу зарылчылыгы турган.
Президенттин аракеттери үч багытта жүрдү. Биринчиден, ал суюлтулган газдын баасын кайра карап чыгууну (алар тоңдурулган), ошондой эле өкмөттү отставкага кетирүүнү жана Назарбаевди Коопсуздук кеңешинин төрагалыгынан ажыратуу менен митингчилердин талаптарын канааттандырды. Экинчиден, ал УККдагы жетекчилерди алмаштыруу процессин баштады. Үчүнчүдөн, өзүнүн күч түзүмдөрүнө ишенбегендиктен, ал ЖККУ га жардам сурап кайрылып, ал антитеррордук операция өткөрүүнү чечкен. Алгачкы аскерлер (контингентте орустар басымдуулук кылган) 6-январда Казакстанга келип, абалды дароо тынчтандырды: бул элитага Токаев Москванын колдоосуна ээ экенин көрсөтүп, коомчулукту коркутту (бирок 19-январь айында аяктаган миссиянын тапшырмасы полиция функцияларын аткаруу үчүн эмес, стратегиялык объектилерди коргоо болгон). Бул тынчтандыруу операциясын жүргүзүүгө мүмкүндүк берди. Расмий маалыматтар боюнча, тополоңдо жалпысынан 227 адам каза болгон, анын 19 у күч түзүмдөрүнүн кызматкерлери.
Бул абдан тез жана эффективдүү аракеттер өлкөнүн мындан аркы туруксуздугунун коркунучун жок кылды жана Токаевдин ички аренадагы позициясын бекемдеди. Президент өзүн дасыккан тактик катары көрсөттү, ал бийликте калууга гана үлгүрбөстөн, кеңири башкаруу лагериндеги атаандаш топту кыйла алсыратты. Ошол эле учурда кризис системанын дисфункциясынын масштабын жана өзгөртүү зарылдыгын көрсөттү — “эки бийликтүү системанын” маңызы Назарбаевдин элитанын ичиндеги тең салмактуулукту ойлогон жогорку арбитр катары позициясы болгон, бирок ал системанын өзөгү ролун мындан ары ойной албай калганы билинди. Бул кандайдыр бир деңгээлде мурдагы мамлекет башчынын мындан он жыл мурун туш болгон абалын эске салды. 2011-жылдын декабрында Жаңы-Өзөндөгү жумушчулардын бир нече айга созулган иш таштоосу тынчып, анын жүрүшүндө 15 адам каза болгон (Токаев бул тууралуу билип, митингчилер менен эпке келүүнү чечкен). Назарбаев баштаган ошол кездеги бийликтер калктын материалдык муктаждыктарын канааттандыруу менен социалдык стабилдүүлүктү камсыз кылууга болот деген бүтүмгө келишип, аны аткарууга аракет кылышкан (он жылдан кийин суюлтулган газдын кымбатташы башкаруучулар бул жазылбаган келишимди бузгандыгын билдирген). Ошол эле учурда Жаңы-Өзөн окуялары мамлекетти тартипке келтирүүгө, чыңдоого жана модернизациялоого багытталган чектелген реформаларга – Назарбаевдин “кайра куруусуна” түрткү болду. Бул программа — дайыма эле ырааттуу жана координацияланган эмес — аткарылган жок.
Репрессиялар…
Январь кризисинен кийин кырдаалды турукташтырууда Токаев репрессиядан качкан жок, бирок аны чектелүү өлчөмдө жана коомго эмес (башаламандыктарды басууну эске албаганда), элитанын ишенимсиз мүчөлөрүнө каршы колдонгон. Көптөгөн маалыматтарга караганда, кийинки жумаларда, мисалы, чакан жана орто ишканалардын иштөөсү үчүн шарттар бир топ жакшырып, коррупциянын жана чиновниктердин өзүм билемдигинин деңгээли байкаларлык кыскарган. Бул институционалдык реформаларга даяр экендигин көрсөттү.
Мурдагы президент менен саясий, бизнес жана үй-бүлөлүк байланыштары бар адамдарга таасир эткен тазалоонун биринчи толкуну 5-январда эле башталган. Алгач УКК нын башчысы, мурдагы премьер-министр Карим Масимов кызматтан алынып, андан соң камакка алынса, анын орун басары Самат Абиш (Назарбаевдин жээни) кызматтан алынган. Токаев ошондой эле бир нече айдан бери кызматта турган коргоо министри Мурат Бектановду да кызматтан алды (ал кийинчерээк кызматтык милдетин аткарбады деген шек менен кармалган). Кийинки жумаларда иштен алынган же кетүүгө аргасыз болгондордун арасында: Кайрат Шарипбаев, QazaqGaz башкармалыгынын төрагасы жана ЖМКнын маалыматына караганда, Назарбаевдин тун кызы Дариганын өнөктөшү (ал өзү депутаттык ыйгарым укуктарын мөөнөтүнөн мурда токтотту, анын уулунун кайнатасы Борбордук шайлоо комиссиясынын жетекчиси кызматынан кетти); Димаш Досанов, «КазТрансОйл» дун директорлор кеңешинин төрагасы жана экс-президенттин кичүү кызы Алиянын күйөөсү; миллиардер Тимур Кулибаев, “Атамекен” Улуттук ишкерлер палатасынын жетекчиси жана Назарбаевдин ортончу кызы Динаранын күйөөсү (ал дагы орусиялык “Газпромдун” директорлор кеңешинен кетти). Акыры, Кайрат Сатыбалды (мурдагы президенттин жээни жана Абиштин бир тууганы) жана анын мурдагы аялы акча уурдаган деген айып менен камакка алынган [7].
Кармалгандардын күнөөсү канчалык экенине карабастан — бул сот аркылуу далилдениши керек — макулдашуу элитадагы оппозициялык топту саясий таасиринен ажыратуу жана финансылык активдерин чектөө аркылуу нейтралдаштырууга багытталган. Акыркысы Qazaqstan Halqyna фондун (поляк тилинен которгондо — «Казакстан эли үчүн») түзүү аркылуу ишке ашты, ага, атап айтканда, Назарбаев менен байланышы бар компаниялар жана жеке адамдар салым кошушат [8]. «Роза революциясынан» кийин Грузиядагыдай эле, жетиштүү чоң төлөм иш козгоодон баш тартуу, активдердин бир бөлүгү менен өлкөдөн чыгууга уруксат берүү ж.б. үчүн шарт болушу мүмкүн.
Жеке эсептешүү процессине Назарбаевдин өзү кирген эмес (формалдуу түрдө ал биринчи президент катары мыйзам тарабынан корголгондуктан мүмкүн эмес эле). Токаев өзүнөн мурунку жана устаты менен байланышып турган. Маселен, Назарбаев Анталиядагы Дипломатиялык форумга (11-13-март) самолет менен учуп барып, бул сапар жеке мүнөздө эмес экенин көрсөттү. Ошондой эле мурдагы мамлекет башчыны жеке мүлкүнөн ажыратуу аракеттери болгон жок, бул анын үстүнөн коргоочу кол чатыр тартылганын күбөлөндүрөт. Ошол эле учурда анын мураскору аны башка прерогативтерден ырааттуу түрдө ажыраткан: Коопсуздук кеңешинин төрагалыгынан алуу менен аны Казакстан элдеринин ассамблеясынын төрагалыгынан, андан мурдараак — башкаруучу партиянын (анын атын «Нур Отандан» «Аманатка» өзгөртүү символикалык ишарат болду). «Деназарбаевдештирүү» символикалуу түрдө туңгуч президент жөнүндөгү мыйзамга өзгөртүү киргизүү жана ага шилтемелерди конституциядан алып салуу менен аяктайт.
… жана реформалар
16-мартта Токаев кайрылуу жасап, анда бир жагынан бүгүнкү күнгө чейинки ишмердүүлүгүнүн жыйынтыгын чыгарса, экинчи жагынан масштабдуу алыс баруучу системалык реформаларды жарыялады. Ал бир нече жолу — атын атабастан — мамлекетке чыккынчылык кылды делген «белгилүү, жогорку кызматтагы адамдарга» шилтеме жасады. Ал ошондой эле душмандардын жеңилип калуусу жөнүндө да айтты. Сөзүнүн негизги бөлүгүндө ал «суперпрезиденттик» моделден баш тартуу боюнча программаны белгиледи, анын айтымында, ал өлкөнүн өнүгүүсүнүн алгачкы этабында эле өзүн актаган, бирок жаңы замандын шарттарында иштебей калган. Ал санаган зарыл реформалардын тизмеси кийинки айда даярдалган конституциялык өзгөртүүлөрдүн комплекстүү пакетине кирди. 29-апрелде президент аларды бекитүү үчүн референдум өткөрүлөрүн билдирген.
5-июнда биротоло жактырылган жаңы чечимдер мамлекеттин башкаруусун жана ишин тартипке келтирет деп күтүлүүдө, атап айтканда: чечимдерди кабыл алуу процесстерин децентралдаштыруу (мисалы, президент мындан ары жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жарлыктарын жеке өзү жокко чыгара албайт); кыянаттык менен пайдалануу жана коррупция үчүн мүмкүнчүлүктөрдү чектөө (мисалы, Конституциялык сотту түзүү, мамлекет башчысына саясий партияларга мүчө болууга жана анын үй-бүлө мүчөлөрүнө мамлекеттик сектордо жетекчилик кызматтарды ээлөөгө тыюу салуу); парламентте коомчулуктун кеңири өкүлчүлүгүн камсыз кылуу (шайлоо босогосун төмөндөтүү, аралаш шайлоо системасы жана партияларды жөнөкөйлөтүлгөн каттоо). Акыры, өлүм жазасы жоюлган (2003-жылдан бери аны колдонууга мораторий киргизилген, ал эми 2021-жылдын аягында ал Кылмыш-жаза кодексинин бардык беренелеринен алынып салынган). Бирок, акыркыны кошпогондо, өзгөртүүлөр көбүрөөк «техникалык» мүнөзгө ээ жана жакынкы келечекте жалпы саясий системаны демократиялаштырууга алып келиши күмөн (алардын айрымдарынын тизмеси Тиркемеде келтирилген).
Белгилей кетсек, киргизилген өзгөртүүлөр кеңири болгонуна карабастан, президент жаңыны кабыл албай, азыркы Конституцияны референдум аркылуу өзгөртүүнү чечкен. Анын ой-ниети мамлекеттик институттардын үзгүлтүксүздүгүн баса белгилеп, ошол эле учурда мурдагы бийлик жүргүзүү практикасынан жана бул системанын негиздөөчүсү катары Назарбаевдин өзүнөн алыстоо болгон окшойт. Назарбаевдин кеңири элитасынан чыккан жана эски sensu largo системасына кирген Токаевдин өзү (бирок мурдагы мамлекет башчынын “үй-бүлөсүнө” кирбесе да) чындыгында улантуучулуктун элементи болуп саналат.
Москвадан алыстабы?
Казакстандагы конституциялык реформа Орусиянын Украинага каршы агрессиясына туш келди. 16-марттагы кайрылуусунда Токаев “болбогон чыңалуу” эл аралык кырдаалга, башкача айтканда, Кытай да катышып жаткан Орусия менен Батыштын ортосундагы согуш жана тирешүүгө эч кандай чоо-жайын жана эч кандай баа бербестен айткан. Ал сөзүнүн соңун мындан келип чыккан коркунучтарга жана андан коргонуу жолдоруна арнады. Тактап айтканда, ал кризистин өндүрүш жана соода чынжырларынын үзгүлтүккө учурашы сыяктуу экономикалык кесепеттерин белгиледи. Өлкө үчүн көйгөйлөргө санкциялардын потенциалдуу чыгымдары (ачык эмес Россияга каршы), жергиликтүү валютанын (тенгенин) арзандоо коркунучу жана азык-түлүк коопсуздугуна коркунучтар кирген. Кабыл алынган кадамдарга келсек, ал, атап айтканда, кризистик штабды түзүү жана чет өлкөлүк валютаны экспорттоону чектөөнү айтты. Ал реформанын альтернативасы – стагнация экенин, ал экстремалдык учурларда негизги баалуулук – эгемендүүлүктү жоготууга алып келиши мүмкүн экенин эскертти.
Орус-украин согушунун башталышы Казакстан үчүн шок болду жана январь коогалаңынан кийин өлкөнү оор абалга калтырган дагы бир экзистенциалдык чакырык (өзгөчө Москва ЖККУ механизмин колдо-нуу менен Токаев кырдаалды турукташтырууга жардам бергенден кийин, аны символикалык карыз-кор кылды жана өзүнүн күчтүү таасирин көрсөттү). Бир жагынан эки өлкөнү тыгыз союздаштык байланыштар байланыштырып турат, бул олуттуу соодада (өзгөчө казакстандык импорт) билинип турат. Казакстан ошондой эле бардык постсоветтик интеграциялык форматтарга: Көз карандысыз Мамлекеттер Шериктештиги, OUBZone жана Евразия экономикалык биримдигине кирет. Андан сырткары, анын экинчи чоң кошунасы – орусиячыл позицияны карманган Кытай. Экинчи жагынан, ал өзүн диалогдун жана өз ара түшүнүшүүнүн (Астана форматы жана 2010-жылы ЕККУга төрагалыгы) жактоочусу катары көптөн бери көрсөтүп келет жана дүйнөлүк экономикага бекем интеграцияланган – өлкөнүн эң ири соода өнөктөшү бүтүндөй Евробиримдик болуп саналат (Казакстандын экспорту чечүүчү роль ойнойт, өзгөчө энергетикалык ресурстары; кара. Тиркемени). Андыктан бийликтер ЕБ менен АКШ Орусияга киргизген санкциялардан этият болуп, алардын алдын алуу чараларын көрүшү мүмкүн.
Жогорудагы шарттардын аркасында Казакстан Россия менен кызматташууда сезилерлик пайда алуу мүмкүнчүлүгүн (мисалы, Россиянын жарандары үчүн компанияларды түзүү мүмкүнчүлүгүн) көрүп, орус бизнеси үчүн ачык бойдон калууда. Бирок жакында, мисалы, алар казакстандык банкта банк эсебин ачып, Mastercard же Visa кредиттик картасын алууну каалаган адамдын иштөөгө уруксаты же туруктуу жашаган жери болушун талап кыла башташты[11]. Токаевдин аракеттери негизги оюнчулардын биринин да (Батыш, Кытай жана Россия) турмуштук кызыкчылыктарына шек келтирбөө каалоосун айгинелейт. Тез реакция Казакстандын өзүнө коркунуч астында болгондо гана пайда болот — мисалы, танкерлер менен россиялык мунайдын экспортуна чектөөлөр киргизилгенден кийинки күнү, бул каттам аркылуу орус портторунан дүйнөлүк рынокко жөнөтүлгөн казакстандык мунайдын фирмалык аталышын өзгөртүү. жарыяланды (чаташуу болбош үчүн).
Украинадагы согуштан улам келип чыккан кырдаалга мамлекеттин мамилеси этият жана күтүү катары мүнөздөлүүгө тийиш, бул казак-орус мамилелеринин масштабын жана үстүбүздөгү жылдын январында ЖККУ кийлигишүүсүн эске алганда өзгөчө көңүл бурууга арзыйт. Токаев 16-марттагы кайрылуусунда көрүнүп тургандай, Москвадан алыстап жатат, бирок ошол эле учурда ага реалдуу зыян келтирбөөгө аракет кылууда — бирок Казакстан Украинанын аймактык бүтүндүгүн тааныган (бул Эл аралык коомчулуктун позициясы деп түшүндүрүлгөн), 7-апрелде БУУнун Башкы ассамблеясында Орусиянын Адам укуктары боюнча кеңешиндеги мүчөлүгүн токтотууга каршы добуш берди. Мындай этияттык дүйнөдөгү эң ири борборлор менен болгон мамилелердин тең салмактуулугуна гана эмес, ички туруктуулукка да тынчсыздануу менен шартталган — болжол менен жарандардын үчтөн бир бөлүгү согушка карата орусиялык көз карашты карманат. Ошондуктан, Украинаны колдогон демонстрацияларды өткөрүүгө уруксат тандоо иретинде берилип, «Z» белгиси бар адамдарды кармоо акция мүнөзүнө ээ. Анткен менен 2022-жылдын 9-майындагы парадды жокко чыгаруу (бюджеттик кыйынчылыктарга шылтоолоп) сыяктуу “антиорусиялык” аракеттердин жыйындысы Орусия, Кытай жана Батыштын салттуу маневринин чегинен чыгып кеткендей жаны сапатты жаратып, Казакстан азыр Москвадан төрт ай мурдагыга караганда алда канча алыстап кетти. Бирок, бул процесс кайра кайтарылгыс эмес.
Корутундулар
Президент январь кризисинен кийин кырдаалды турукташтырууга жана Орусиянын Украинага каршы агрессиясына каршы өз алдынча саясат жүргүзүүгө жетишти. Конституциялык реформаны даярдоо жана ишке ашыруу “кош бийлик” доорунан кийин мамлекетти реалдуу көзөмөлгө алып, Назарбаев курган системанын чектөөлөрүнөн жана анын жакын чөйрөсүнүн таасиринен кутулганын көрсөтүп турат. Клерикалдык аппараттын лоялдуулугу гана күмөн жаратышы мүмкүн, өзгөчө узак мөөнөттүү келечекте (Россия ага канчалык таасир эткенин жана бул топтун мамлекет менен канчалык деңгээлде байланышы бар экенин, ошондой эле расмий эмес түзүмдөрдүн кландар катары айрым лидерлери менен канчалык деңгээлде байланышы бар экенин баалоо кыйын). Ошол эле учурда Токаев өзүнөн мурунку президенттин саясий “уулу” бойдон калууда – ал институттардын үзгүлтүксүздүгүн сактап калууга кам көрөт жана ал көргөн түзөтүү чаралары Назарбаевдин “кайра куруусун” эске салат.
Реформанын максаты узак мөөнөттүү стратегиялык өлчөмдө Казакстандын мамлекеттүүлүгүн бекемдөө жана аны өнүктүрүү, ал эми кыска мөөнөттө — мамлекеттик структураларды өркүндөтүү. Ошентип, “кайра куруу” – бул “мамлекетти деменчиктештирүүнүн” (өзгөчө кызыкчылыктарды жетекчиликке алган формалдуу эмес структураларды чечимдерди кабыл алуу процесстерине кандайдыр бир таасирин тийгизүүдөн ажыратуу) жана өзөгү Назарбаев болгон системаны демонтаждоо аракети (ал өзү да балким, жеке «кол тийбес» болуп кала берет). Анын табияты саясий системаны демократиялаштыруу жана адам укуктарын коргоону күчөтүү умтулуусун көрсөтүп турат, бирок жаңы мыйзамдар бул чөйрөдөгү мындан аркы өзгөрүүлөргө кепилдик бербейт. Бирок, өлүм жазасын биротоло жокко чыгаруу же айрым жарандар үчүн жеткиликтүү Конституциялык сотту түзүү, ошондой эле президенттин үй-бүлөсүнө анын ыйгарым укуктарын ишке ашыруудан пайда көрүү мүмкүнчүлүгүн чектеген эрежелерди киргизүү Батыш стандарттарына карай кадам болуп саналат. Мунун баары азыркы башкаруучу команданын легитимдүүлүгүн бекемдейт. Токаевдин жарандарга сиңирген эмгеги канчалык деген суроо ачык бойдон калууда – алар ага январь окуясынан жана анын «көз карандысыздыкка көтөрүлүшүнөн» кийин берилгени талашсыз.
Казакстан үчүн тынымсыз чакырык Москванын неоимпериялык умтулуусу менен саясаты болуп саналат. Мурун орус бийлигинин өкүлдөрү – негизинен парламентарийлер, ошондой эле президент Владимир Путин да бир эле жолу эмес бул мамлекеттин аймактык бүтүндүгүнөн күмөн санап, бул жасалма түзүлүш экенин жана анын түндүк провинциялары Орусияга тиешелүү болушу керек деп келишкен. Украинага басып киргенден кийин мындай билдирүүлөр Казакстан тарабынан ичке жабылган коркутуулар жана аскердик кийлигишүү жарыялары катары кабыл алынышы мүмкүн. Жаңы шарттарда өлкө Москва менен жакшы мамиледе болууга аракет кылып, туруктуу коңшулукту сунуштап, учурдагы милдеттенмелерин аткарып, ошол эле учурда ага карата позициясын бекемдеп жатат. Бирок, Токаевдин көз карашы боюнча, украин жаңжалына түздөн-түз катышуудан качуу жана өз кызыкчылыктарына өжөрлүк менен кам көрүү өтө маанилүү. Көрүлгөн чаралардын жыйындысы Казакстанды Орусиядан (жана Кытайдан) алыстатып, Батышка жакындатып жаткандай сезилет, бирок бул жерде ачык-айкын билдирүүлөрдү же курч бурулуштарды күтпөш керек. Жана бул жагынан алганда, — бирок, азыркы формада постсоветтик интеграциялык форматтардын уланышынын маанисин де-факто күмөн туудурган алда канча драмалык жагдайларда — президент өзүнөн мурунку президент салган жол менен бара жатат.
ТИРКЕМЕ
2022-жылдын 5-июнунда референдумда жактырылган конституциялык өзгөртүүлөрдүн кыскача баяндамасы.
Президент:
— кандайдыр бир партияга кире алдбайт;
— анын жакын үй-бүлө мүчөлөрү мамлекеттик органдарда же мамлекеттик ишканаларда жетекчилик кызматтарды ээлей алышпайт.
Парламент:
— Межлистин (төмөнкү палата) депутаттарынын саны 107ден 98ге кыскарат;
— Депутаттар аралаш система боюнча (мурда көпчүлүк добуш менен гана) шайланат.
Сот бийлиги:
— Конституциялык сот түзүлдү (мурда Конституциялык кеңешме бар болчу, бирок ага жарандар жеке кайрылуулары менен кайрыла алышчу эмес — эми кайрыла алышат);
— Конституциядан өлүм жазасы алынып салынган.
Казакстандын 2021-жылындагы соодасы
- 2021-жылы Казакстандын эң ири соода өнөктөшү жалпысынан Евробиримдик болгон. Казакстандын тышкы соодасынын 29,4% ын же 26,1 млрд еврону түздү (Орусия – 18,2% жана 20,5 млрд евро, Кытай – 15,9% жана 17,9 млрд евро).
- Экспорт 52,9 млрд евродон ашты, анын ичинен ЕБ өлкөлөрүнө 20,7 млрд евро (39%), Кытайга – 9,9 млрд евро (18,8%) жана Россияга – 5,5 млрд евро (10,4%) туура келет.
- Ал эми импорт 35,9 миллиард еврону түздү. Россиянын үлүшү – 12,7 млрд евро (35,5%), Кытай – 6 млрд евро (16,6%), ЕБ – 5,5 млрд евро (15,3%). Ошондой эле Казакстандын маанилүү өнөктөштөрүнүн арасында: Түштүк Корея, Түркия, Өзбекстан, Индия, Швейцария, АКШ жана Япония да бар.
Булак: OSW