Муаллиф: Войчех Гурецкий
5 июн куни Қозоғистонда конституциявий референдум бўлиб ўтди. Сайловчиларнинг деярли 80 фоизи (сайловчиларнинг 68 фоизи) сайловчиларнинг учдан биридан кўпроғини қамраб олувчи ўзгартиришлар тўпламининг қабул қилинишини қўллаб-қувватлади. Конституциянинг моддалари (жами 56 та ўзгартиш киритилган). Ислоҳотнинг белгиланган мақсади “супер-президентлик” тизимидан давлат раҳбарининг ҳукмронлиги кучли парламент томонидан чекланган президентлик республикасига ўтишдан иборат бўлиб, бу мамлакат бошқарувини такомиллаштириш ва стратегик нуқтаи назардан кўзда тутилиши керак. Янги конституция қабул қилинмай, амалдагисига ўзгартирилгани, ўзгаришларнинг анча кенг кўламли бўлишига қарамай, уларни яратувчиси – Президент Қосим-Жўмарт Тўқаевнинг нияти барпо этиш эмаслигини кўрсатади. янги тизим, лекин мавжудни қайта қуришга («қайта қуриш») яна бир уринишда.
Инқироз Қозоғистон тарихидаги энг жиддий 2022 йил бошида содир бўлган. давлат тузилмаларининг заифлиги, элита ичидаги кескинликни йўналтира олмаслиги, қарорлар қабул қилиш жараёнларини фалаж қиладиган норасмий келишувларнинг кучлилиги, шунингдек ҳақиқий икки томонлама ҳокимиятнинг ҳалокатли салоҳияти (раҳбарнинг ваколатлари собиқ — «биринчи» президент Нурсултон Назарбоевнинг имтиёзлари билан чекланган эди). Президент Нурсултон Назарбоев, уни таъминлаган. ва амалда унинг атрофидагиларга, жорий сиёсатга таъсир қилиш учун мандат). Токаев ҳарбий контингентни юборган Коллектив Хавфсизлик Шартномаси Ташкилоти (ОДКБ) ёрдамида ва энг содиқ кадрларни тозалаш орқали вазиятни барқарорлаштиришга муваффақ бўлди. Натижада, у амалда рақиб ҳокимият марказини шакллантирган собиқ давлат раҳбари билан энг яқин алоқадор бўлган гуруҳ таъсирини чеклаб, ўз мавқеини мустаҳкамлашга муваффақ бўлди. Келажакда шу каби инқирозларнинг олдини олиш учун у конституциявий ислоҳот лойиҳасини ишлаб чиқди, унинг тамойилларини март ойи ўрталарида тақдим этди. Украинадаги уруш уни амалга ошириш учун муҳим контекстга айланди. Қозоғистон Россия билан иттифоқчилик алоқаларига эга бўлса-да, можарога аралашишни истамайди ва Украина ҳудудий яхлитлигини қўллаб-қувватлашини маълум қилган. Шу нуқтаи назардан, “икки ҳокимият ҳукмронлиги”нинг расман бекор қилиниши (масалан, Конституциядан биринчи президент ҳақидаги эслатмани олиб ташлаш орқали) Москванинг Қозоғистондаги ички зиддиятларга барҳам беришини қийинлаштириши мумкин.
Мамлакатни ларзага солган тўрт кун
Инқироз суюлтирилган газ нархининг қарийб 100 фоизга ошиши натижасида юзага келган нотинчлик билан бошланди. Илк норозилик намойишлари шу йилнинг 2 январида мамлакат ғарбидаги Жангаўзен шаҳрида бўлиб ўтган эди. Улар дастлаб ўз-ўзидан пайдо бўлган ва чекланган характерга эга бўлишига қарамай, Қозоғистон олдида турган ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий муаммоларнинг кўп қирралилиги ва чуқурлигини кўрсатди. Нархларнинг кўтарилиши кўп йиллардан буён кучайиб бораётган норозиликнинг катализатори бўлди, бунинг асосий сабаблари коррупция, мансабдор шахсларнинг ўзбошимчалик ва лаёқацизлиги, элитага мансуб бўлмаган одамларнинг истиқболи йўқлиги ва бошқалар. , ниҳоят, қўйилган интилишларга нисбатан паст турмуш даражаси. Мухолифат ҳаракати аниқ етакчиларни кўрсатмади, бироқ намойишчилар кўтарилишни бекор қилишдан ташқари, ҳокимиятнинг истеъфосини талаб қилишди, шу жумладан, бутун бошқарув тизими ва унинг патологиясини собиқ президент Назарбоев тимсоли тимсоли. 2019 йил март ойида бошқа нарсалар қатори хавфсизлик кенгаши раҳбари лавозимини сақлаб қолди. Намойишчиларга кўра, айнан у — у ўттиз йил давомида мамлакатни бошқариб, кейин бир қатор имтиёзларни сақлаб қолгани учун — мавжуд вазият учун энг катта масъулиятни ўз зиммасига олади.
Кейинги кунларда норозилик намойишлари бутун мамлакат бўйлаб тарқалиб, тартибсизликлар (полиция билан жанглар, ҳукумат биноларига бостириб кириш, савдо марказларини талон-тарож қилиш) шаклида бўлди. Бу воқеаларда ноаниқ ролни собиқ президент билан жуда яқин (қисман оилавий) алоқага эга бўлган шахслар томонидан бошқариладиган Миллий хавфсизлик қўмитаси (КНБ) ўйнади. Ҳокимият тизимида автоном бўлган бу гуруҳ айниқса таъсирчан эди ва афтидан Назарбоев меросхўрлигини қўлга киритиш амбицияларига эга эди. Тасдиқлаш қийин, аммо ишончли бўлган воқеалар версиясига кўра, КНБ ходимлари кўп ҳолларда ҳеч бўлмаганда пассив бўлган. Катта эҳтимол билан бундан мақсад ҳукмдорларнинг вазиятга дош бера олмаслигини кўрсатиш бўлган, бу эса бу гуруҳнинг мавқеини мустаҳкамлайди ва пировардида давлатни тўлиқ ўз қўлига олишига имкон беради. Шу боис Токаев, бир томондан, радикал фикрдаги фуқароларни тинчлантириш, иккинчи томондан, эски тузумнинг бир қисмига шахсан қарши туриш зарурати билан юзма-юз келди.
Президентнинг ҳаракатлари уч йўналишда бўлди. Биринчидан, у суюлтирилган газ нархларини қайта кўриб чиқиш (улар музлатилган), шунингдек, ҳукуматни истеъфога чиқариш ва Назарбоевни Хавфсизлик Кенгаши раислигидан маҳрум қилиш орқали намойишчиларнинг талабларини қондирди. Иккинчидан, у КНБда юқори лавозимли ходимларни алмаштириш жараёнини бошлади. Учинчидан, ўз куч тузилмаларига ишонч йўқлиги сабабли у ОУБЛга ёрдам сўраб мурожаат қилди ва у терроризмга қарши операция ўтказишга қарор қилди. Биринчи қўшинлар (контингентда россияликлар устунлик қилган) Қозоғистонга 6-январда етиб келди, бу эса вазиятни дарҳол тинчлантирди: бу элитага Токаев Москва томонидан қўллаб-қувватланганини ва жамоатчиликни қўрқитишини кўрсатди (гарчи миссиянинг вазифаси тугайди. 19 январда полиция функцияларини бажариш учун эмас, балки стратегик объэктларни ҳимоя қилиш эди). Бу тинчлантириш операциясига имкон берди. Расмий маълумотларга кўра, тартибсизликлар пайтида 227 киши ҳалок бўлган, улардан 19 нафари ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларидир. Бу жуда тез ва самарали ҳаракатлар мамлакатни янада беқарорлаштириш хавфини бартараф этди ва Токаевнинг ички майдондаги позициясини мустаҳкамлади. Президент ўзини нафақат ҳокимиятда қолишга муваффақ бўлган, балки кенг ҳукмронлик лагерида у билан рақобатлашаётган гуруҳни сезиларли даражада заифлаштирган моҳир тактикчи эканлигини исботлади. Шу билан бирга, инқироз тизим дисфункцияси кўламини ва ўзгаришлар зарурлигини кўрсатди — «икки ҳокимият тизими»нинг моҳияти Назарбоевнинг элита ичидаги мувозанат ҳақида қайғурадиган олий ҳакам сифатидаги позицияси эди, лекин у ўзгариб кетди. у энди тизимнинг ядроси ролини ўйнай олмади. Бу қайсидир маънода собиқ давлат раҳбари бундан ўн йил аввал тушган вазиятни эслатарди. 2011-йил декабрида Жанаўзенда ишчиларнинг бир неча ой давом этган иш ташлаши бостирилган, бу иш вақтида 15 киши ҳалок бўлган (Токаев буни билган ва намойишчиларга ён беришга қарор қилган). Назарбоев бошчилигидаги ўша пайтдаги ҳокимиятлар ижтимоий барқарорликни аҳолининг моддий эҳтиёжларини қондириш орқали таъминлаш мумкин деган хулосага келишди, буни ўзлари қилишга уриниб кўрдилар (ўн йилдан кейин суюлтирилган газ нархининг ошиши ҳукмдорлар бу ёзилмаган қонунчиликни амалда бузди, дегани эди) келишув). Шу билан бирга, Жанаўзен воқеалари Назарбоевнинг “қайта қуриш” давлатини тартибга солиш, мустаҳкамлаш ва модернизация қилишга қаратилган чекланган ислоҳотларга туртки бўлди. Бу дастур — ҳар доим ҳам изчил ва мувофиқлаштирилган ҳолда — амалга оширилмади.
Қатағонлар…
Январ инқирозидан кейин вазиятни барқарорлаштирган Токаев репрессиялардан қочмади, балки уларни чекланган даражада ва жамиятга эмас, балки элитанинг содиқ бўлмаган вакилларига нисбатан қўллади (тартибсизликларни бостиришдан ташқари). Кўплаб маълумотларга кўра, кейинги ҳафталарда, масалан, кичик ва ўрта корхоналарнинг иш шароитлари сезиларли даражада яхшиланган, коррупция ва мансабдор шахсларнинг ўзбошимчалик даражаси сезиларли даражада камайди. Бу институционал ислоҳотларни амалга оширишга тайёр эканидан далолат берди. 5 Собиқ президент билан сиёсий, бизнес ва оилавий алоқаларга эга бўлган одамларни ўз ичига олган тозалашларнинг биринчи тўлқини 5 январда бошланган. Аввалига КНБ раҳбари ва собиқ бош вазир Карим Масимов ишдан бўшатилиб, кейин ҳибсга олинди, унинг ўринбосари Самат Абиш (Назарбоевнинг жияни) ишдан бўшатилди Токаев ҳам бир неча ой бу лавозимда ишлаб келган Мудофаа вазири Мурат Бектановни ҳам ишдан бўшатди (кейинчалик). хизмат вазифасини бажармаганликда гумонланиб ушланган). Кейинги ҳафталарда ишдан бўшатилган ёки кетишга мажбур бўлганлар: Қайрат Шарипбаев, ҚазақГаз бошқаруви раиси ва ОАВ хабарларига кўра, Назарбоевнинг тўнғич қизи Дариғанинг шериги (унинг ўзи парламент депутатлигидан кетган ва унинг ўғлининг қайнотаси Марказий сайлов комиссияси раҳбари лавозимини тарк этди)
Одамлар: Димаш Дўсанов, КазТрансОил директорлар кенгаши раиси ва собиқ президентнинг кенжа қизи Алиянинг эри; миллиардер Тимур Кулибаев, Атамекен Миллий тадбиркорлар палатаси раҳбари ва Назарбоевнинг ўртанча қизи Динаранинг турмуш ўртоғи (у ҳам Россиянинг «Газпром» компанияси директорлар кенгашини тарк этган). Ниҳоят, Қайрат Сатибалди (собиқ президентнинг жияни ва Абишнинг укаси) ва унинг собиқ рафиқаси ўғирлашда айбланиб ҳибсга олинди [7] Ҳибсга олинганларнинг айби судда исботланишидан қатъи назар, келишувга эришиш мақсад қилинган эди. элитадаги мухолифат гуруҳини сиёсий таъсирдан ва молиявий активларини чеклашдан маҳрум қилиш орқали нейтраллашда. Иккинчисига, хусусан, Назарбоевга алоқадор компаниялар ва жисмоний шахслар ўз ҳиссаларини қўшадиган Қазақстан Ҳалқйна жамғармаси (поляк тилидан таржимаси – “Қозоғистон халқи учун”) ташкил этиш орқали эришилди [8]. Тахмин қилиш мумкинки, «Атиргул инқилоби» дан кейин Грузияда бўлгани каби, этарлича катта тўлов ишни қўзғатишдан бош тортиш, активларнинг бир қисми билан мамлакатни тарк этишга рухсат бериш ва ҳоказолар учун шартга айланиши мумкин. Шахсий ҳисоб-китоблар жараёни Назарбоевнинг ўзини ўз ичига олмади (расмий равишда у қила олмади, чунки у биринчи президент сифатида қонун билан ҳимояланган эди).
Токаев ўзидан олдинги ва устози билан алоқада бўлган. Мисол учун, Назарбоев ўз самолётини Анталиядаги Дипломатик форумга (11-13 март) олиб бориб, ташриф шахсий эмаслигини кўрсатди. Шунингдек, собиқ давлат раҳбарини шахсий мулкидан маҳрум қилишга уринишлар ҳам бўлмаган, бу унинг устидан ҳимоя соябон ўрнатилганидан далолат беради. Шу билан бирга, унинг вориси доимий равишда уни бошқа имтиёзлардан маҳрум қилди: уни Хавфсизлик Кенгаши раҳбари лавозимидан четлатиб, Қозоғистон Халқлари Ассамблеяси раислигидан, аввалроқ эса ҳукмрон партия (а. Унинг номи “Нур Отан”дан “Аманат”га ўзгартирилиши рамзий ишора бўлди). «Деназарбаевизация» рамзий маънода биринчи президент тўғрисидаги қонунга ўзгартишлар киритиш ва конституциядан унга ҳаволаларни чиқариб ташлаш билан якунланади.
…ва ислоҳотлар
16 март куни Токаев мурожаат эълон қилди, унда бир томондан бугунги кундаги фаолияти сарҳисоб қилинган бўлса, бошқа томондан кенг кўламли тизимли ислоҳотларни эълон қилди. У исм-шарифини айтмасдан, давлатга хиёнат қилгани айтилган «таниқли, юқори мартабали одамлар»га бир неча бор мурожаат қилган. У шунингдек, душманлар азоб чекиши керак бўлган мағлубиятни эслатиб ўтди. У ўз нутқининг асосий қисмида “супер-президентлик” моделидан воз кечиш дастурини белгилаб берди, унинг фикрича, бу модел мамлакат тараққиётининг дастлабки босқичларидаёқ ўзини оқлаган, бироқ эндиликда янги тизимлар шароитида ишламайди. қийинчиликлар. У санаб ўтган зарур ислоҳотлар рўйхати кейинги ойда ишлаб чиқилган конституциявий тузатишларнинг кенг қамровли тўплами билан якунланди.
29 апрел куни президент уларни маъқуллаш учун референдум ўтказилишини маълум қилди. ТЎРТ БОДЙҲОCТ о фоcунанере Ниҳоят 5 июн куни тасдиқланган янги қарорлар давлат бошқаруви ва ишини тартибга солиш, хусусан, томонидан кутилмоқда: қарорлар қабул қилиш жараёнларини марказсизлаштириш (масалан, президент энди шахсан маҳаллий ҳокимият фармонларини бекор қила олмайди) ); суиистеъмол қилиш ва коррупция имкониятларини чеклаш (масалан, Конституциявий судни ташкил этиш, давлат раҳбарининг сиёсий партияларга аъзолигини тақиқлаш ва унинг оила аъзоларига давлат секторида раҳбарлик лавозимларини эгаллашни тақиқлаш): парламентда жамоатчилик вакилларининг кенгроқ иштирокини таъминлаш (сайлов чегарасини пасайтириш, аралаш сайлов тизими ва соддалаштирилган партияларни рўйхатга олиш). Ниҳоят, ўлим жазоси бекор қилинди (2003 йилдан бошлаб уни қўллашга мораторий киритилган ва 2021 йил охирида у Жиноят кодексининг барча моддаларидан чиқариб ташланган). Бироқ, иккинчисидан ташқари, ўзгаришлар кўпроқ «техник» хусусиятга эга ва яқин келажакда бутун сиёсий тизимни демократлаштиришга олиб келиши даргумон (улардан баъзилари рўйхати Иловада келтирилган).
Таъкидлаш жоизки, киритилган ўзгаришларнинг кенг доирасига қарамасдан, президент амалдаги конституцияни янгисини қабул қилиш эмас, балки референдум орқали ўзгартиришга қарор қилди. Афтидан, унинг нияти давлат институтларининг узлуксизлигини таъкидлаб, айни пайтда ҳокимиятни амалга оширишнинг аввалги амалиётидан ва бу тизимнинг асосчиси сифатида Назарбоевнинг ўзидан узоқлашиш эди. Назарбоевнинг кенг элитасидан чиққан ва эски сенсу ларго тизимига мансуб Токаевнинг ўзи (собиқ давлат раҳбарининг “оиласига” кирмаса ҳам) аслида давомийлик элементидир.
Москвадан узоқроқми?
Қозоғистондаги конституциявий ислоҳот Россиянинг Украинага қарши тажовузи билан бир вақтга тўғри келди. Токаев 16-март кунги мурожаатида “мисли кўрилмаган кескин” халқаро вазият, яъни Хитой ҳам иштирок этган Россия ва Ғарб ўртасидаги уруш ва қарама-қаршилик ҳақида ҳеч қандай тафсилот ва мулоҳазаларсиз ишора қилди. Нориcе У ўз сўзининг охирини бундан келиб чиқадиган хавф-хатарларга ва улардан ҳимояланишнинг ҚАРАКА усулларига бағишлади. Хусусан, ишлаб чиқариш ва савдо занжирларининг узилиши каби инқирознинг иқтисодий оқибатларига ишора қилди.
Мамлакат олдига қўйилган муаммоларга санкцияларнинг потенциал харажатлари (сўзсиз Россияга қарши), маҳаллий валютанинг (тенге) қадрсизланиши хавфи ва озиқ-овқат хавфсизлигига таҳдидлар киради. Қабул қилинган чора-тадбирларга келсак, у, хусусан, инқирозга қарши штаб ташкил этиш ва валюта экспортини чеклаш ҳақида гапирди. У ислоҳотга муқобил турғунлик бўлиб, экстремал ҳолатларда асосий қадрият – мустақилликни йўқотишга олиб келиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирди.
Россия-Украина урушининг бошланиши Қозоғистон учун зарба бўлди ва январдаги тартибсизликлардан кейин мамлакатни қийин аҳволга солиб қўйган яна бир экзистенсиал муаммо (айниқса Москвадан кейин ТЛСС механизмидан фойдаланган ҳолда ТокаеБй C вазиятни барқарорлаштиришга ёрдам берди. бу РАМАЗИЙ қарздор ва ўзининг кучли таъсирини кўрсатади). Бир томондан, икки давлатни яқин иттифоқчилик алоқалари боғлаб туради, бу эса муҳим савдо (айниқса, Қозоғистон импорти)га айланади. Қозоғистон ҳам барча постсовет интеграция форматларига киритилган: Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги, ОУБЗоне ва Евроосиё иқтисодий иттифоқи. Қолаверса, иккинчи йирик қўшниси россияпараст Хитойдир. Бошқа томондан, у узоқ вақтдан бери мулоқот ва ўзаро тушуниш тарафдори (Остона формати ва 2010-йилда ЙХҲТ раислиги) тарафдори сифатида ўрин олган ва жаҳон иқтисодиётига кучли интеграциялашган – мамлакатнинг энг йирик савдо шериги бутун Европа Иттифоқи ҳисобланади. (Қозоғистон экспорти, айниқса, энергия ресурслари ҳал қилувчи рол ўйнайди; иловага қаранг). Шу сабабли, расмийлар Европа Иттифоқи ва АҚШ томонидан Россияга нисбатан жорий қилинган санкциялардан қўрқишлари ва уларнинг олдини олиш чораларини кўришлари мумкин. Юқоридаги шартлар туфайли Қозоғистон Россия бизнеси учун очиқлигича қолмоқда ва Россия билан ҳамкорликни сезиларли фойда олиш имконияти сифатида кўради (масалан, Россия фуқаролари учун компаниялар ташкил этиш имконияти). Лекин яқинда, масалан, Қозоғистон банкида банк ҳисобини очиш ва Мастерcард ёки Виса кредит карта олиш истагида бўлган шахс ишлаш учун рухсатнома ёки доимий яшаш жойига эга бўлиши керак деган талаб пайдо бўлди [11].
Токаевнинг ҳаракатлари асосий ўйинчилардан бирортасининг (Ғарб, Хитой ва Россия) ҳаётий манфаатларига путур етказмаслик истагидан далолат беради. Тезкор реакция фақат Қозоғистоннинг ўзига таҳдид солганда пайдо бўлади — масалан, Россия нефтини танкерлар томонидан экспорт қилишга чекловлар киритилгандан бир кун ўтиб, ушбу йўналиш бўйича Россия портларидан жаҳон бозорларига жўнатилган Қозоғистон нефтининг маркаси ўзгартирилди. эълон қилди (чалкашмаслик учун). Украинадаги уруш туфайли юзага келган вазиятга давлатнинг муносабати эҳтиёткор ва умидли сифатида тавсифланиши керак, бу айниқса Қозоғистон-Россия муносабатлари кўламини ва жорий йилнинг январ ойида ДСW аралашувини ҳисобга олган ҳолда эътиборга лойиқдир. Токаев 16-мартдаги хабарида кўриниб турганидек, Москвадан узоқлашмоқда, лекин шу билан бирга у унга ҳақиқий зарар етказмасликка ҳаракат қилмоқда – гарчи Қозоғистон Украинанинг ҳудудий яхлитлигини тан олган бўлса ҳам (халқаро ҳамжамият буни Москванинг позицияси билан изоҳлади.
7 апрел куни у БМТ Бош Ассамблеясида Россиянинг Инсон ҳуқуқлари кенгашидаги аъзолигини тўхтатиб туришга қарши овоз берди. Бундай эҳтиёткорлик нафақат дунёнинг энг йирик пойтахтлари билан муносабатлар мувозанати, балки ички барқарорлик учун ҳам ташвиш билан боғлиқ — тахминларга кўра, фуқароларнинг учдан бир қисми урушга Россия нуқтаи назарини қўшади. Шунинг учун Украинани қўллаб-қувватловчи намойишлар ўтказиш учун рухсатномалар танлаб берилади ва «З» белгиси бўлган одамларни ҳибсга олиш ҳаракат характерига эга. Бироқ, 2022 йил 9 майдаги параднинг бекор қилиниши (бюджет қийинчиликлари баҳонасида) каби «Россияга қарши» ҳаракатлар мажмуаси аллақачон Россия, Хитой ва Ғарб ўртасидаги анъанавий маневр доирасидан чиқиб кетганга ўхшайди. , янги сифат яратиш , ва Қозоғистон энди тўрт ой олдин Москвадан анча узоқда. Бироқ, бу жараён қайтарилмас эмас.
Хулоса
Президент январ инқирозидан кейин вазиятни барқарорлаштиришга ва Россиянинг Украинага қарши тажовузи қаршисида мустақил сиёсат юритишга муваффақ бўлди. Конституциявий ислоҳотга тайёргарлик кўриш ва амалга ошириш “икки ҳокимият” давридан сўнг у давлат бошқарувини ҳақиқий ўз қўлига олганини ва Назарбоев қурган тизим чекловлари ва унинг яқин атрофи таъсиридан халос бўлганини кўрсатади. Фақат руҳоний аппаратнинг садоқати шубҳали бўлиши мумкин, айниқса узоқ муддатда (Россия унга қанчалик таъсир қилишини ва бу гуруҳнинг давлат билан қанчалик боғлиқлигини ва норасмий тузилмаларнинг алоҳида раҳбарлари билан қанчалик боғлиқлигини баҳолаш қийин. кланлар сифатида). Шу билан бирга, Токаев ўзидан олдинги президентнинг сиёсий “ўғли” бўлиб қолмоқда – у институтлар узлуксизлигини сақлаш ҳақида қайғуради ва у кўрган тузатиш чоралари Назарбоевнинг “қайта қуриш”ини эслатади. Ислоҳотнинг мақсади узоқ муддатли стратегик жиҳатдан қозоқ давлатчилигини мустаҳкамлаш ва уни ривожлантириш, қисқа муддатда эса давлат тузилмаларини такомиллаштиришдан иборат. Шундай қилиб, «қайта қуриш» — бу давлатни «хусусийлаштиришдан маҳрум қилиш» (махсус манфаатлардан келиб чиққан норасмий тузилмаларни қарорлар қабул қилиш жараёнларига ҳар қандай таъсир қилишдан маҳрум қилиш) ва Назарбоевнинг ўзаги бўлган тизимни (унинг ўзи шундай қилади) демонтаж қилишнинг навбатдаги уринишидир. эҳтимол, шахсан «дахлсиз» қолади). Унинг табиати сиёсий тизимни демократлаштириш ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишни кучайтириш истагидан далолат беради, гарчи янги қонунчилик ушбу соҳадаги кейинги ўзгаришларни кафолатламайди. Бироқ, ўлим жазосининг якуний бекор қилиниши ёки алоҳида фуқаролар учун очиқ бўлган Конституциявий суднинг яратилиши, шубҳасиз, Ғарб стандартлари томон бир қадам бўлиб, президент оиласининг ҳуқуқни қўллашдан фойда олиш имкониятини чекловчи қоидаларни жорий этиш каби.
Буларнинг барчаси ҳозирги ҳукмрон жамоанинг қонунийлигини мустаҳкамлайди. Токаевнинг фуқаролар олдидаги хизматлари кўлами ҳақидаги савол очиқлигича қолмоқда – улар унга январ воқеалари ва унинг “мустақилликка кўтарилиши”дан кейин берилганига шубҳа йўқ. Москванинг неоимперия интилишлари билан олиб бораётган сиёсати Қозоғистон учун доимий муаммодир. Ўтмишда Россия истеблиşменти вакиллари – асосан парламентарийлар – шунингдек, президент Владимир Путин бу давлатнинг ҳудудий яхлитлигини бир неча бор шубҳа остига олиб, бу давлатнинг сунъий яратилгани ва унинг шимолий вилоятлари Россияга қарашли бўлиши кераклигини таъкидлаб келишган. Украинага бостириб киришдан кейин бу каби баёнотлар Қозоғистон томонидан яширин таҳдидлар ва ҳарбий аралашув ҳақидаги эълонлар сифатида қабул қилиниши мумкин. Янги шароитда мамлакат Москва билан яхши муносабатларни сақлаб қолишга ҳаракат қилмоқда, барқарор қўшничиликни таклиф қилмоқда ва ҳозирги мажбуриятларини бажармоқда, шу билан бирга унга нисбатан ўз позициясини мустаҳкамламоқда. Бироқ, Токаев нуқтаи назаридан, Украина можаросида бевосита иштирок этишдан қочиш ва ўз манфаатларини қатъият билан кўриб чиқиш ниҳоятда муҳим.
Амалга оширилган чора-тадбирлар йиғиндиси Қозоғистонни Россиядан (ва Хитойдан) узоқлаштириб, Ғарбга яқинлаштираётгандек кўринади, аммо бу эрда аниқ баёнотлар ёки кескинроқ бурилишларни кутмаслик керак. Ва бу борада, гарчи амалда постсовет интеграцияси форматларининг ҳозирги кўринишида давом этишининг маъносини шубҳа остига қўядиган анча драматик шароитларда ҳам — президент ўзидан олдинги раҳбар томонидан очилган йўллардан бормоқда.
ИЛОВА
2022 йил 5 июндаги референдумда маъқулланган танлаб олинган конституциявий ўзгартиришларнинг қисқача мазмуни.
Президент:
- ҳеч қандай сиёсий партияга аъзо бўлиши мумкин эмас;
- унинг яқин оила аъзолари давлат органларида ёки давлат корхоналарида раҳбарлик лавозимларида ишлай олмайди.
Парламент:
- Мажлис (қуйи палата) депутатлари сони 107 нафардан 98 нафарга қисқартирилди;
- Депутатлар аралаш тизим бўйича (илгари фақат кўпчилик овоз билан) сайланади.
Суд ҳокимияти:
- Конституциявий суд ташкил этилди (илгари Конституциявий Кенгаш бор эди, лекин фуқаролар унга индивидуал мурожаатлар билан мурожаат қила олмадилар — энди улар мумкин);
- Конституциядан ўлим жазоси олиб ташланди.
Қозоғистоннинг 2021 йилдаги савдоси
- 2021 йилда Қозоғистоннинг энг йирик савдо шериги бутун Европа Иттифоқи бўлди. Унинг ҳиссасига Қозоғистон ташқи савдосининг 29,4 фоизи – 26,1 миллиард евро (Россия – 18,2 фоиз ва 20,5 миллиард евро, Хитой – 15,9 фоиз ва 17,9 миллиард евро)га тўғри келди.
- Экспорт ҳажми 52,9 миллиард доллардан ошди. еврони ташкил этди, шундан Европа Иттифоқи мамлакатлари 20,7 млрд. евро (39%), Хитой – 9,9 млрд. евро (18,8%) ва Россия — 5,5 млрд. евро (10,4%).
- Импорт 35,9 млрд. эвро. Россиянинг улуши 12,7 млрд. евро (35,5%), Хитой – 6 млрд. евро (16,6%), ЭC — 5,5 млрд. евро (15,3%). Қозоғистоннинг муҳим ҳамкорлари қаторида Жанубий Корея, Туркия, Ўзбекистон, Ҳиндистон, Швейтсария, АҚШ ва Япония ҳам бор.
Манба: ОSW