Марказий Осиё давлатлари орасида Франсия Қозоғистон билан энг яқин алоқага эга. Бу Қозоғистон иқтисодиётидаги асосий хорижий инвесторлардан биридир. Мамлакатлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 2,6 миллиард долларни ташкил этади. Пандемияга қарамай, бу мамлакат нафақат йирик франсуз корхоналари, балки КЎБ субъэктлари учун ҳам иқтисодий жиҳатдан жозибадор. Франсуз компаниялари, айниқса, энергетика, қурилиш, аеронавтика, темир йўл ва қишлоқ-озиқ-овқат соҳаларида яхши ривожланган.
Туркияга келсак, мамлакатлар ўртасидаги икки томонлама муносабатлар анча мураккаб. Муносабатларнинг ёмонлашуви 2003 йилда Туркия томонидан Эрдўғон, кейин эса Франсия томонидан Николя Саркози ҳокимиятга келиши билан юз берди. Ва сўнгги ўн беш йил ичида баҳс-мунозаралар кўпайди. Бироқ, сўнгги пайтларда иқлим тинчланганга ўхшайди. Икки давлат ўртасидаги иқтисодий алоқалар ўсиб бормоқда, лекин сиёсий муносабатларнинг ҳолатига боғлиқ. Туркия Франсиянинг 12 энг йирик етказиб берувчи ва 14 энг йирик истеъмолчи ҳисобланади. Бугунги кунда Туркияда мавжуд бўлган француз компаниялари сони ўттиз йил аввалгидан 20 баробар кўп.
Йил бошидан буён Франсия элчиси Озарбайжон билан бўлажак ҳамкорлик ҳақида бир қанча баёнотлар берди: Озарбайжон ҳудудлари – Қорабоғ ва Шарқий Зангезурни озод қилишни тиклаш соҳасида; миналардан тозалаш, биринчи Қорабоғ уруши ва минтақавий ривожланиш даврида бедарак йўқолганларни аниқлашда ёрдам бериш, хусусан, Франция сув ва энергия тармоқларини таъмирлаш учун ўз тажрибаси ва маблағларини таклиф қиладиган Агдам шаҳрида. Таълим ва маданият соҳасида ҳам ҳамкорлик давом этмоқда.
Франсия ахборот порталларида жорий йилнинг баҳор ойларида Марказий Осиё мамлакатларига 44 та, Туркияга 373 та, Озарбайжонга 207 та материал бағишланган. Материалларнинг аксарияти йирик ахборот порталларида чоп этилган ва нейтрал хусусиятга эга эди.
Бу даврда энг кўп кўтарилган мавзулар қуйидагилар бўлди:
Марказий Осиё:
- Россия-Украина урушининг Марказий Осиёга таъсири;
- Қозоғистонда янги куч;
- Сердар Бердимуҳамедов президентлиги;
- Ўзбекистон энергетика соҳасига Европа сармояларини жалб қилиш;
Туркия:
- Россия ва Украина ўртасидаги можарода Туркиянинг воситачилик роли;
- Россия-Украина урушида турк ПУАларининг роли;
- Туркия ва Исроил/Саудия Арабистони муносабатларини нормаллаштириш;
- Жамол Қошиқчи ишини ёпиш;
- Усмон Каваланинг умрбод қамоқ жазоси; Финляндия ва Швециянинг НАТОга аъзо бўлиши бўйича Туркиянинг позицияси.
Озарбайжон:
- Озарбайжоннинг Россия-Украина урушидаги позицияси;
- Озарбайжонда урушдан кейинги давр;
- Озарбайжон-Арманистон муносабатларини нормаллаштириш;
- Озарбайжон ва Европа ўртасида газ етказиб бериш бўйича ҳамкорликни мустаҳкамлаш.
АСОСИЙ ХУЛОСАЛАР
1) Украина инқирозининг Марказий Осиё мамлакатларига таъсири
Марказий Осиёда Россия-Украина уруши ҳақидаги хавотирлар элита ва жамоатчилик фикрига таъсир қилади. Минтақадаги икки давлат Қозоғистон ва Қирғизистон Россиянинг аралашувидан қўрқишади. Иккала мамлакатда ҳам кучли рус озчилиги бор, уларнинг таъсири юмшоқ куч шаклида кучли маданий таъсирни сақлаб қолиш учун ишлатилиши мумкин. Россия билан умумий чегараси тахминан 7000 км бўлган Қозоғистон. ўзини «қарздор» Путин.
Ўзбекистон, Туркманистон ва Тожикистонда ҳукуматнинг бетарафлигига ишончсизлик эҳтиёткорлик билан ифодаланади, Литеcом жамоатчилик фикри эса Украинага ҳамдардлик билдиради. Минтақадаги энг гавжум давлат ва геосиёсий қалъа бўлган Ўзбекистон ўзининг суверен эътиқоди ва Москвага қўшилмаслик сиёсати номи билан қийин мувозанатни сақлашга ҳаракат қилмоқда. Тўлиқ яккаланиш режимидан оғир бўлган Туркманистон географик олислиги билан ўзини Россиядан ҳимояланган деб билади. Ниҳоят, Афғонистон билан чегараларни қўриқлаш учун Россия ҳарбий базаларига мезбонлик қилаётган Тожикистон Москва билан мустаҳкам алоқага эга ва Россиянинг Украинадаги ҳарбий амалиётини очиқ танқид қилишга қурби етмайди. Шундай қилиб, 17 март куни КХДР ва ЛПРни тан олмаслигини эълон қилган Ўзбекистон бундан мустасно, бу ҳам Украина ҳудуди мустақиллиги ва яхлитлигини тасдиқлади, Россияга нисбатан кескин танқидлар йўқ. Расмийлар ва жамоатчилик фикри Украинадаги уруш жараёнини ҳайрат ва хавотир билан кузатиб бормоқда. Аммо урушнинг натижаси қандай бўлишидан қатъи назар, унинг оқибатлари бутун постсовет маконида ҳалокатли бўлади. Геосиёсий нуқтаи назардан, Кавказ ва Марказий Осиёнинг Россияга нисбатан келажаги ноаниқ, аммо пайдо бўлаётган сценарийлар Россиянинг узоқ муддатли заифлашуви билан мос келади. Россиянинг Украинада куч ва қон йўли билан ғалаба қозониши, Россияда арзимаган демократлаштириш саъй-ҳаракатларининг тугашини билдиради. бу мамлакатлар.
Мағлубият босимни энгиллаштиради ва бу мамлакатлар ўзларининг «катта биродарларидан» халос бўлиш учун ташқи сиёсатни диверсификация қилишларига олиб келиши мумкин. Ҳар икки ҳолатда ҳам Россия ҳам Кавказ ва Марказий Осиё давлатлари каби демократик, иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш борасида кўп нарсани йўқотади.
2) Токаевнинг сиёсий ислоҳотлари ва “Янги Қозоғистон”нинг яратилиши
Январ ойида Москва буйруғи билан қуролли кучлар аралашувисиз ҳокимиятни ағдариб юбориши мумкин бўлган шиддатли тўқнашувлардан сўнг Қосим-Жомарт Токаев 16-март куни “Янги Қозоғистон”нинг сиёсий ва иқтисодий йўл харитасини тақдим этди Қозоғистон».
“Турғунликнинг олдини олиш”га қаратилган ва биринчи навбатда собиқ президент Нурсултон Назарбоев томонидан яратилган ҳокимият вертикалини демонтаж қилишни назарда тутувчи ўттизта туб ислоҳотдан иборат ушбу дастурга энди давлат раҳбари, маҳаллий маъмурият раислари ва бошқа юқори лавозимли амалдорлар эриша олмайди.
Сиёсий партиялар етакчилигида қолиш учун Токаев “ҳокимият ва халқ ўртасидаги ижтимоий мулоқот ва ўзаро ҳамкорлик”ни ННТларни бирлаштирувчи умуммиллий Қурултай ташкил этиш орқали кучайтиришни таклиф қилмоқда. Шунингдек, оммавий ахборот воситаларига ҳокимият ва халқ ўртасидаги воситачи роли юкланади. «ва бунинг учун улар сўз эркинлигидан баҳраманд бўлишлари керак бўлади.
3) Россия-Украина урушида Туркиянинг воситачилик роли
Россия ва Украина ўртасидаги можаро Туркияни қийин аҳволга солиб қўйди Туркия Россия ҳужумини кескин қоралади, бироқ унга нисбатан ҳеч қандай санкция қўллашдан бош тортди. Москва Туркия ҳар қандай ҳолатда ҳам Украина ва Россия ўртасида стратегик танлов қилишга мажбур бўлмаслигига умид қилмоқда ёки Ғарб ва Россия ўртасида. Гап шундаки, Туркия НАТО аъзоси, шунинг учун у ўзининг геосиёсий мавқеи билан чекланиб қолган ва можаронинг икки томони ўртасида нейтрал позицияни эгаллаши тобора қийинлашиб бормоқда. Туркия 85 миллионлик аҳолиси ва саноати учун газ ва озиқ-овқат таъминотида Россияга қаттиқ қарам.
Европа хавфсизлиги ва халқаро муносабатлар бўйича эксперт Эммануел Дупуйга кўра, Туркиянинг воситачилик роли ҳам дипломатик, ҳам ҳарбий жиҳатдан кучли позицияси билан боғлиқ.
«Туркия Украинадаги можарони қисқа муддатда ҳал қилиш ва Қора денгиз, шунингдек, у билан чегарадош Шарқий Ўртаер денгизи ва манфаатлари стратегик аҳамиятга эга бўлган Кавказни ўз ичига олган янги Европа хавфсизлик архитектурасини қайта белгилаш учун мутлақо зарурдир. Шундай қилиб, Президент Эрдўғон ҳам Киев ва Москва учун ўртада, ҳам Европа Иттифоқи, НАТО ва АҚШ учун дипломатик канал бўлиб, Москва билан минимал дипломатик имкониятларни кафолатлашга интилмоқда».
1936 йилги Монтрö конвенциясига мувофиқ Босфорнинг очилиши ёки очилмаслиги. Бетарафлик шаклини сақлаб қолиш учун Туркия, биринчи навбатда, можаронинг ўз иқтисодиёти учун зарур бўлган хом ашё, яъни газ, металлар ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархларига таъсиридан қўрқади: истеъмол қилинадиган газнинг 34%. Газпром томонидан этказиб берилган, сотиб олинган нефтнинг 10 фоизи Россиядан, 2021 йилда импорт қилинадиган буғдойнинг 87 фоизи ва арпанинг 79 фоизи Қора денгиз минтақасидаги иккита дон омборидан, Украина ва Россиядан келади, Анқара ҳам энг катта харидор бўлган. Россия алюминий 2020 йилда Хитой, Япония ва Германиядан олдинда.
4) НАТОнинг кенгайиши бўйича Туркиянинг позицияси
Россия-Украина уруши бошланганидан бери Россияга яқин ёки унга чегарадош давлатлар Москвадан келаётган потенциал таҳдиддан паноҳ сўраган. Швеция ва Финляндия ўз аҳолиси билан маслаҳатлашиб, қўшни давлатларни босиб олишга қодир бўлган Россияга қарши НАТО соябони остида ўзларини қўйишни зарур деб топдилар.
18 май куни а аъзо бўлиш учун расман ариза беришди. Бундан олдин, 16 май куни Эрдўғон Анқара Швеция ва Финляндиянинг Шимолий Атлантика алянсига киришига рози бўлолмаслигини айтган эди. Унинг сўзларига кўра, бундай позиция Анқаранинг Стокголм ва Хелсинки билан Туркия террорчилик фаолиятига алоқадор деб ҳисоблаган курдларни қўллаб-қувватловчи шахсларни экстрадиция қилиш борасидаги можаролари билан боғлиқ.
23 май куни Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўған Туркия террорчилик фаолиятида иштирок этган деб ҳисоблаган курдларни қўллаб-қувватлаш бўйича қарама-қаршиликларни бартараф этиш мумкин бўлса , Скандинавия давлатларига НАТОга аъзо бўлишда ёрдам беришга тайёрлигини маълум қилди.
НАТО, Финляндия ва Швеция 25 май куни Анқарада Туркия, Швеция ва Финляндия делегациялари ўртасида уч томонлама музокаралар бўлиб ўтди. Томонлар Стокголм ва Хелсинкининг НАТОга аъзо бўлиш аризаларини муҳокама қилдилар. Маслаҳатлашувлар ёпиқ эшиклар ортида ўтказилди ва тахминан беш соат давом этди. Икки давлат делегациялари билан бўлиб ўтган музокаралар якунлари бўйича ўтказилган матбуот анжуманида Туркия расмий вакили , президентининг бош маслаҳатчиси Иброҳим Калин Швеция ва Финляндиянинг НАТО га аъзо бўлиш жараёни давлатлар республика талабларини бажармагунча давом этмаслигини айтди.
«Бизнинг қўрқувимизни қондирмасдан туриб, ҳеч қандай жараён ҳақида гап бўлиши мумкин эмаслиги аниқ позиция билдирилди».
5) Озарбайжон Европага газ етказиб бериш ҳажмини оширади
Озарбайжон Европага энергия ресурсларини ишончли етказиб берувчи ҳисобланади ва газ инқирози фонида Европа бу давлатга янада катта қизиқиш билдирмоқда. газнинг «муқобил» манбаи сифатида.
Украинадаги воқеалардан олдин ҳам Европа Иттифоқига аъзо баъзи давлатлар Жанубий газ коридорини Ғарбий Болқонга кенгайтиришни сўраган эди. Айни пайтда Озарбайжон Европа бозорларига узлуксиз энергия етказиб беришда давом этмоқда ва экспорт қилинадиган нефт ва газ ҳажмининг ошиши кутилмоқда. Озарбайжон гази СГC орқали Грузия, Туркия ва Европага экспорт қилинади.
Озарбайжон Иқтисодиёт вазири Микайил Жабборов Давосда бўлиб ўтган Жаҳон Иқтисодий Форумида сўзлаган нутқида, ўз мамлакати Европага энергия етказиб беришни кўпайтириш масаласини муҳокама қилишга тайёр ва очиқ эканлигини, бироқ соҳага қўшимча сармоя киритиш етказиб бериш ҳажмини ошириш учун муҳим омил эканлигини айтди. Ҳозирда Озарбайжон Европага Каспий денгизидаги энг йирик газ кони Шоҳденгиздан йилига 10 миллиард куб метргача газ етказиб беради. 2022-йилнинг дастлабки тўрт ойида Озарбайжон Европага 3,5 миллиард куб метр табиий газ экспорт қилди.
Давомини ўқинг: «Француз ОАВ назарида Марказий Осиё республикалари ва Озарбайжон»