Эрон оммавий ахборот воситалари қўшни давлатлар ва Марказий Осиёда рўй бераётган воқеаларни кенг ёритмоқда. Бунинг сабаби Эроннинг минтақадаги манфаатларидир. Шуни таъкидлаш керакки, минтақа Эрон учун кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш имкониятлари жиҳатидан қизиқ.
Туркия, Озарбайжон, Қирғизистон каби мамлакатларда хусусий секторнинг ЯИМ даги улуши 75% дан, Қозоғистонда 65% дан ошди. Ўз навбатида, Туркманистон ва Ўзбекистонда давлат компанияларининг позициялари анча кучли.
Эрон мусулмон давлатлари орасида ҳам, бошқа дунё кучлари орасида ҳам етакчи ўринни эгаллашга интилаётгани таниқли ҳақиқатдир. Буни 2000-йилларнинг ўрталарида мамлакатнинг ўша пайтдаги раҳбари Хаменеи томонидан имзоланган мамлакатни ривожлантириш режаси тасдиқлайди.
Буларнинг барчаси Эрон ахборот порталларининг ушбу мамлакатлардаги бундай катта қизиқишига сабаб бўлмоқда. Феврал ойининг биринчи ярмида Эрон оммавий ахборот воситаларида Марказий Осиё давлатлари, Туркия ва Озарбайжонга бағишланган 106 та материал чоп етилди.
ЭРОН МАРКАЗИЙ ОСИЁ ДАВЛАТЛАРИ ҲАҚИДА
Марказий Осиё мамлакатлари бой табиий ресурслари туфайли Эроннинг ушбу минтақага бўлган иқтисодий қизиқишига сабаб бўлмоқда. Дунёдаги нефт захираларининг 4% гача ва дунёдаги табиий газ захираларининг деярли 7% бу ерда тўпланган. Қозоғистон темир жавҳари захираларига бой, Марказий Осиё мамлакатлари ташқи изоляцияни ошириш ва мамлакатнинг олтин захираларини тўлдириш истиқболлари туфайли Эрон учун алоҳида қизиқиш уйғотадиган рангли ва қимматбаҳо металларга бой. Шунинг учун ҳам Эрон Марказий Осиёда ўз манфаатларини илгари суриш учун фаол курашмоқда.
Марказий Осиё мавзуси Эрон оммавий ахборот воситаларида юқоридаги давлатларга нисбатан у қадар кенг муҳокама қилинмайди. Шундай қилиб, бу даврда Ўрта Осиёга оид 21 та материал чоп етилди
Енг кўп мақола (12) Қозоғистондаги январ воқеалари ҳақида ҳикоя қилади. 2-таси таҳлилий марказлар томонидан чоп етилган материаллар.
Эрон оммавий ахборот воситалари Қозоғистонда рўй бераётган воқеалар АҚЩ томонидан «молиялаштирилади» деган фикрда. Бир овоздан бу воқеалар «рангли инқилоб» деб аталади.
«Қўшма Штатлар нуқтаи назаридан Қозоғистонда рангли инқилоб бўлиши керак, чунки ҳозирги ҳукумат Россиянинг иттифоқчиси ва Қўшма Штатлар енди Москвага қарши янги совуқ уруш олиб бормоқда ва Россия орбитасидаги мамлакатларга кириб боришга ҳаракат қилмоқда.АҚШ нинг Қозоғистонга алоқадорлигининг асосий далили Вашингтон раҳбарларининг Россияни Қозоғистон ишларига аралашганликда айблаган баъзи баёнотларидир. Шунингдек, 2020 йилда Қўшма Штатлар Қозоғистондаги фуқаролик жамияти гуруҳларига демократия учун Миллий ёрдам (NED) орқали 1 миллион доллардан кўпроқ хайрия қилгани ҳақиқатдир (2021 йилги маълумотлар жамоатчилик учун мавжуд емас).»
Бироқ, муаллифларнинг фикрига кўра, Қозоғистондаги норозилик намойишлари муваффақияцизликка учраганига қарамай, тартибсизликларни режалаштириш бўйича чет ел елементлари ишлашни давом еттириши мумкин.
Каспий минтақаси хавфсизлик ва иқтисодий салоҳият нуқтаи назаридан унинг учун катта аҳамиятга ега еканлигини ҳисобга олиб, Эроннинг Қозоғистонда ҳам, умуман минтақада ҳам доимий барқарорлик ва хавфсизликка бўлган қизиқишига эътибор қаратилган.
ЭРОН ТУРКИЯ ҲАҚИДА
Эрон оммавий ахборот воситалари Туркиянинг ички ва ташқи сиёсатига оид воқеаларни ёритади. Бунга Туркия ва Эроннинг энергетика, савдо ва бошқа соҳаларда манфаатлари мос келиши сабаб бўлган. Туркиянинг Эрон билан муносабатлари Россия билан муносабатларга ўхшайди — бир томондан, мамлакатлар ҳамкорлик қилади, бошқа томондан — таъсир учун рақобатлашади.
Буларнинг барчаси Эрон оммавий ахборот воситаларининг Туркияга бўлган қизиқишининг юқорилигига сабаб бўлмоқда. Феврал ойининг дастлабки икки ҳафтасида Эроннинг йирик ахборот media платформаларида Туркия ҳақида 31 та мақола чоп етилди. Материаллар кўпинча нейтрал ва информацион характерга эга эди. Ушбу материалларнинг аксарияти қуйидаги мавзуларга қаратилган:
- Россия ва Украина ўртасидаги муносабатларни ҳал етишда Туркиянинг воситачилик роли;
- Дунё бўйлаб тўқнашувларда Турк учувчисиз ҳаво воситаларининг роли;
- Туркия ва Исроил ўртасидаги муносабатларни тиклаш;
- Туркияда энергетик инқироз;
- Россия билан Туркиянинг ноқулай муносабатлар;
- Ердоған ва унинг партияси рейтингининг заифлашиши.
Шуни қўшимча қилиш керакки, 4 та материал муаллифи İranian Diplomacy мия ишончидир. Порталнинг Туркия ҳақидаги мақолаларни салбий тарзда чоп етиши эътиборни тортади. Умуман олганда, ушбу давр мобайнида ушбу портал томонидан салбий тарзда ёзилган 4та материалдан 5 таси чоп етилди.
АСОСИЙ ХУЛОСАЛАР
1) Эроннинг Туркия ва Исроил ўртасидаги муносабатларни нормаллаштиришга салбий муносабати
Материаллар Эрон томонининг Туркия-Исроил муносабатларини тиклашга бўлган салбий муносабатини кузатмоқда. Аммо бу икки мамлакат ўртасидаги зиддиятни ҳисобга олган ҳолда, бу жуда кутилмоқда.
Туркияда ихтисослашган тадқиқотчи ва ёзувчи Маина Наим билан Миллий газета газетасига берган интервюсида у икки мамлакат ўртасидаги муносабатларнинг нормаллашиши тўғрисида қуйидагиларни айтиб ўтди:
«Умидларимиз катта. Туркия минтақадаги енг катта масъулиятни ҳис қилиши керак бўлган мамлакатдир. Туркия аллақачон Фаластинни қўллаб-қувватлайди, аммо у кўпроқ нарсани қила олади.»
Моин Наимнинг фикрича, сионистик режим билан мамлакатлар ўртасидаги муносабатларнинг нормаллашуви бу мамлакатлар аҳолисининг ҳам Исроилга нисбатан normal ва ижобий муносабатда бўлишига олиб келмайди. Унинг фикрича, Исроил билан минтақавий ҳукуматларнинг алоқалари қанчалик нормал бўлмасин, халқ барибир алоқалар тикланишига қарши бўлади.
2) Россия-Украина муносабатларини ҳал етишда Туркиянинг воситачилик роли
Эрон оммавий ахборот воситалари бу мавзуни жуда кенг ёритмоқда. Украина инқирози Туркиянинг энергия хавфсизлигига таъсир қилиши мумкин деган таклифлар мавжуд. Маълумки, Россия Туркияга енг йирик газ етказиб берувчиси, ундан кейин Озарбайжон ва Эрон. Мутахассислар енергетик инқироз оқибатлари Туркияда қишлоқ хўжалиги ва туризмга таъсир қилиши ҳақида огоҳлантирмоқда. Масалан, Россия тадқиқот институти директори Солиҳ Йилмаз Suzko миллатчи мухолифат газетасига қуйдагиларни айтиб утди:
«Уруш бўлса, Россиянинг асосий даромад манбаи бўлган «Турк оқими» ва «Мовий оқим» газ қувурларига ҳужум қилиниши мумкин.»
Дунё можаролари, хусусан, Украина инқирозида Туркиянинг учувчисиз ҳаво воситаларининг ролига ҳам эътибор қаратилган. Россиянинг Украина томонига турк дронларини сотишдан норозилигига эътибор қаратилмоқда.
«Ўтган йилнинг октябрида Украина ҳарбийлари россияпараст айирмачиларга тегишли ҳарбий техникани (Д-30 гаубицаси) йўқ қилган Туркияда ишлаб чиқарилган учувчисиз самолёт акс етган видеони еълон қилди. Ушбу воқеа Россиянинг танқидига сабаб бўлди ва Кремл Туркияни унинг дронлари «минтақани хавфли қилиши» ҳақида огоҳлантирди.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Украина фақат Туркия учун тўғридан-тўғри икки томонлама манфаатларни сақлаб қолиш учун мувофиқлаштириш маркази емас. Бу муҳим бурилиш нуқтаси ва марказ бўлиб, агар у Россия ва Ғарб ўртасидаги кескинлик ва можаролар майдонига айланса, Туркия бир неча сабабларга кўра азоб чекиши мумкин. Таснимнейс янгиликлар портали можаронинг Туркияга салбий таъсири ҳақида қизиқарли назарияни тақдим етди:
«Туркия қуйидаги сабабларга кўра зарар кўради:
- Украина билан савдода катта иқтисодий фойда йўқотиш;
- Қора денгизда Туркиянинг газ ишлаб чиқариш фаолияти ишончсизлик;
- Россия газини Европага ўтказиш ва Туркиянинг газ транзитидан маҳрум қилиш учун маконнинг ишончсизлиги.»
Қрим татарлари муаммоси Туркия ва Украина ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлаш ва ривожлантиришнинг енг муҳим омилларидан биридир. Сўнгги йилларда Россия билан сиёсий, иқтисодий ва мудофаа муносабатларини ривожлантиришиге қарамай, Туркиянинг Қримни Украини қисмини деп эълон қилиши ва татарларни қўллаб-қувватлаши унинг Россияга қарши енг дадил харакати булиб ҳисобланади.
ЭРОН ОЗАРБАЙЖОН ҲАҚИДА
Эронда (аҳолиси 82 млн.) Озарбайжон жамоаси 15 млн. кишидан иборат. Бу Эрон Ислом Республикаси аҳолисининг тахминан 16 фоизини ташкил қилади. Ижтимоий жиҳатдан Исломни тан олган ва Эронда муҳим етник ва миллий ҳамжамият бўлган озарбайжонлар Эрон жамиятидаги нуфузли гуруҳдир. Бу Эроннинг Озарбайжон билан турли соҳаларда ҳамкорликка қизиқишини белгилайди.
1-15 феврал кунлари Эрон оммавий ахборот воситаларида Озарбайжонга оид 54 та материал чоп етилди. Шуниси эътиборга лойиқки, уларнинг 11 таси бир-бирини тўлдиради ва фақат 3 таси салбий. 7 материаллари аналитик марказлар ва/ёки мия трестлари саҳифаларида еълон қилинади.
Қабул қилинган мавзулар орасида қуйидагиларга катта эътибор берилади:
- Эрон ва Озарбайжон ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликни кенгайтириш;
- Зангезур коридорининг минтақадаги роли;
- Олий даражадаги икки томонлама учрашувлар;
- Урушдан кейинги давр (Озарбайжон ва Арманистон ўртасидаги 44 кунлик уруш)/уруш натижаларининг қўшни давлатларга таъсири;
- Эроннинг Озарбайжонга транзит қарамлигини камайтириш.
АСОСИЙ ХУЛОСАЛАР
1) Озарбайжонни муҳим минтақавий шерик сифатида намойиш етадиган катта миқдордаги таркиб
Материалларда Эроннинг Оятуллоҳ Иброҳим Раисий бошчилигидаги янги ҳукумати ва Озарбайжон ҳукумати иқтисодий ҳамкорликни янада кенгайтириш учун қатъий қарор қилинганлиги таъкидланади. Томонларнинг ўзаро ижобий муносабати мавжуд. Ҳар икки мамлакат елчиларининг баёнотларини мисол қилиб келтириш мумкин.
Озарбайжоннинг Эрондаги елчиси Али Ализода икки томонлама ҳамкорликни баҳолаб, қуйдагиларниайтиб утди:
«Икки мамлакат ўртасидаги муносабатларни чуқурлаштиришга ҳеч қандай тўсиқ йўқ ва ҳамкорликни кенгайтириш учун жуда яхши истиқболлар мавжуд, айниқса, энергетика соҳасида.»
Ўз навбатида, Эроннинг Озарбайжондаги елчиси Сейид Аббос Мусавий ҳам худди шу мавзу ҳақида гапирар екан, Эрон ва Озарбайжон Республикаси ўртасидаги муносабатларда яхши поғона ва ҳамкорлик мавжудлигини таъкидлади.
Шимолий-Жанубий халқаро транспорт коридори лойиҳаси Теҳрон ва Бокунинг енг муҳим иқтисодий лойиҳаларидан бири бўлиб, ушбу йўлакнинг якунланиши ва Решт линиясининг Астара темир йўлининг қурилиши икки мамлакат ўртасида транспорт ва транзит ўсишини сезиларли даражада рағбатлантиради.
2) Эроннинг Зангезур коридори лойиҳасини амалга оширишга қизиқиши
Зангезур Туркия, Жанубий Кавказ ва Марказий Осиёни боғловчи Марказий йўлакнинг муҳим қисми бўлиб, туркий давлатлар ташкилотига аъзо давлатлар ўртасида савдо-иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш имконини беради. Эрон ушбу лойиҳанинг амалга оширилишидан манфаатдор. Яқин келажакда Жулфа орқали темир йўлни реконструксия қилиш масаласи муҳокама қилинади. Шундай қилиб, Эрон Жанубий Кавказ мамлакатлари билан темир йўл алоқасини тиклайди.