Қозоғистон ва тарихий хотира: Фарғонадаги арман диктатураси

Бир аср аввалги ҳужжатларга кўра, ўша пайтда Андижонда марказ билан Фарғона вилоятида арман диктатураси бўлган. Қўқон, Наманган ва Фарғонада ҳам дашноқларнинг йирик контингентлари бўлган.

7 қаңтардан бастап Қазақстан аумағына Армения Қарулы Күштерінің бөлімшелері келіп жетті. Осы оқиғаға дейін бір күн бұрын Премьер-министр Никол Пашинян өзінің Facebook парақшасында операцияның мақсаты — «елдегі жағдайды тұрақтандыру және реттеу» деп жазған болатын.

Чуть более ста лет назад армянские военные подразделения уже занимались «стабилизацией» в Центральной Азии, но тогда в интересах молодой советской власти. Улар Қизил армия таркибида бўлиб, арман миллатчи партияси «Дашнакцутюн» томонидан тузилган еди. Уларнинг минтақадаги асосий қўрғони Фарғона водийси еди.

«Ерон-Наме» номли Россия шарқшунослик илмий журналида қайд етилганидек, арман «жанговар бригадалари Фарғона вилоятининг асосий шаҳарларида инқилобий диктатуранинг қуролли қанотини ташкил қилдилар» [1:269]. Замонавий италян тадқиқотчиси Буттино одатда Совет ҳақида емас, балки Фарғона вилоятидаги» арман диктатураси » ҳақида гапиради [2:280, 283].

Туркистон Компартияси мусулмон ташкилотларининг 1919-йил майдаги биринчи минтақавий конференсияси қарорида «Мусулмон пролетариатининг ҳуқуқлари шу қадар оёқ ости қилиндики, арман миллий партияси Дашнакцутюн уни масхара қилиш учун қуролланган, ўзининг провокацион ролини ўйнаган, миллий нифоқни ҳаддан зиёд бўғиб юборган Фарғона аҳволи…» алоҳида қайд етилди [3:18].

Бу воқеалардан бир ой олдин партия йиғилишида коммунист турклар «Фарғонада содир етилаётган ғалаёнлар» ни таъкидлаб ўтишган [4:88].

«Совет ҳокимиятидан ишонч ва қурол-яроқ олиб, Совет ҳокимиятига қўшилиб, Фарғонанинг барча шаҳарларида алоҳида-алоҳида ўз миллий партия штабини ташкил етиб, дашноқлар тунаш жиноятини содир етмоқда, мусулмон аҳолини ешитилмас масхарабозликка бўйсиндирмоқда…, «Туркистон коммунистларининг лидери Турар Рисқулов 1919-йил сентабрида айтган [4:58].

Совет Қирғизистон ҳукумати томонидан чоп етилган бир тарихий очеркда еса дашноқлар «мусулмончиликка қарши ешитилмас суиистеъмолликлар содир етгани» еътироф етилди [5: 70].

«Арманлар томонидан амалга оширилган репрессиялар ўта шафқациз еди» [2:285], дея қўшимча қилади юқорида тилга олинган италиялик тарихчи. Архив ҳужжатлари асосида баён қилади: «Ўз ваҳшийликларини оқлаб, арманлар Фарғонанинг бутун мусулмон аҳолисини ўлдирган бўлсалар ҳам, Туркияда арманларни ўлдирган мусулмонлар каби ўлганлар кўп бўлмаслигини айтди«[2:283].

Андижон Фарғона вилоятида арман диктатурасининг маркази бўлиб хизмат қилди. «Коммунистлар байроғи остидаги «Дашнакцутюн» миллий арман партияси Андижонда ҳукмрон рол ўйнаб, маҳаллий коммунистлар партияси билан бирлашиб, кенгашда асосий ўринларни егаллаб, ўз чизиғига (миллий) раҳбарлик қилади…«,- Туркистон Совет Республикаси ички ва ташқи ишлар комиссарликлари қошидаги махсус топшириқлар агенти Сеидалин 1918-йил декабрида Тошкентга ҳисобот берди [6].

«Дашноқлар 1919-йил ўрталаригача ҳукмронлик қилган Андижонда ўрнатилган инқилобий диктатура уларга шаҳар атрофидаги ресурсларга кириш имконини берди, бу еса мусулмон деҳқонларидан пахта ва озиқ-овқат қолдиқларини олиб кетишга имкон яратди«,- деб қайд етилган «Ерон-Наме» да [1:266].

Фарғона вилоятидаги Совет ишчиларидан бирининг кўрсатмасига кўра, 1919 йилнинг февралида арман ҳарбийлари Андижоннинг ески шаҳрида бир ҳафта давомида «талончилик, қотиллик, зўрлаш билан бирга» тинтув» ўтказганлар [4:107].

Қўшни Қўқонда бир йил олдин арман қуролли тузилмалари «Туркистон Мухторияти» ни йўқ қилишда катта рол ўйнади — Марказий Осиё туркий халқларининг демократик асосда мустақил давлат тузиш йўлидаги биринчи уриниши [2:260; 5:55; 7:104; 8:107; 9:17; 10:69; 11:204]. Қўқонни қўлга олиш чоғида «барча дўконлар вайрон қилинди, мумкин бўлган ҳамма нарса омборларга олиб кетилди, қолганлари ёқиб юборилди. Оммавий қотилликлар бўлиб ўтди«, — дея гувоҳлик келтиради Туркистон коммунистлари етакчиси Рисқулов [4:107].

Бу шаҳарда «кейинги ўн икки ой ичида қуролланган арман отрядлари туб аҳолига қарши шафқациз урушнинг деярли ажралмас таркибий қисмига айланди» [11:204]. Расмий ҳужжатларга кўра, 1918-йил ёзида Қўқонда арман ҳарбий контингентининг сони 475 кишига етган [12:421].

1919 йилнинг дастлабки ойларида «дашноқ партиясининг арман бригадалари» Андижон ва Қўқондан ташқари Наманган ва Скобелев (замонавий Фарғона шаҳри) да доимий равишда жойлаштирилди [3:10]. Уларнинг фаолияти бутун Фарғона вилоятини қамраб олди.

1919-йил феврал ойида арман ҳарбийларининг Қирғизистоннинг ҳозирги Жалол-Обод вилоятида Сузоққа қилган ҳужуми – одатий мисолдир. «Сузоқ қуршовга олинди ва ўқ узилди. 6%1925-йилда Тошкентда нашр етилган «Инқилоб ва Туркистоннинг туб аҳолиси» тўпламига киритилган «Дашноқларнинг Фарғонада қилган ишлари» ҳужжатига кўра, аҳоли чиқиб, дарё бўйига паноҳ топган, улар пулемёт оловидан бутунлай вайрон бўлган, кейин жасадларини итлар бир ой давомида судраб юришган«. [4:108]. Шу манбага кўра, яқин атрофдаги Қўқон қишлоғи дашноқлар томонидан ерга ёқиб юборилган.

Бир йил олдин Қўқон Кенгаши раиси арман Сааков бошчилигида 60 нафар арман аскари Бачқир қишлоғини вайрон қилишда қатнашган: отряд «бегуноҳ, ночор деҳқонларни отиб, айрим хотин-қизларни ҳақоратлаб, уй-рўзғор анжомларини талаган» [1:267; 2:276].

1918-йил июнида шу каби амалиётлар Жалол-Обод ва Ўш шаҳри атрофида арман ҳарбийлари томонидан амалга оширилган [1:268; 2:284].

Орадан юз йил ўтиб, арман армияси бўлинмалари Ўрта Осиёга «қайтиб келди». Бу сафар тинчлик ўрнатувчилар даражасида қайтиб келді.

Манбалар