«Barcha do‘konlar vayron bo‘ldi» — bu Olmaotadagi yaqinda sodir bo‘lgan voqealarning tavsifi emas, balki arman harbiy tuzilmalari tomonidan mintaqamizda «tartibni o‘rnatish» haqidagi voqealarning izohlaridan biri.
7-yanvardan boshlab Qozog‘iston hududida Armaniston Qurolli kuchlari bo‘linmalari harakat qilishmoqda. Bundan bir kun avval bosh vazir Nikol Pashinyan o‘zining Facebook’dagi sahifasida yozganidek, operatsiyadan maqsad “mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tartibga solish”dir.
Tarixning hazili shundan iboratki, bundan roppa-rosa 103 yil muqaddam arman harbiy tuzilmalari Markaziy Osiyoda “tartib” o‘rnatishda qatnashgan edi.
1917 yil oktyabr-dekabr oylarida bolsheviklar viloyatning asosiy qismini o‘z hokimiyatiga bo‘ysundirdilar. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tomonidan 2000 yilda chop etilgan ilmiy asarida ta’kidlanganidek («Turkiston XX asr boshlarida: Milliy istiqlolning kelib chiqish tarixiga» to‘liq matni havolada), «Turkistonning birinchi sovet hukumatiga tub aholining yagona vakili qabul qilindi… Turkiston bolsheviklar o‘lkaning tub aholisi manfaatlarini umuman inobatga olmadilar va butunlay e’tibordan chetda qoldirdilar». Bu mintaqa aholisining kamida 90 foizini musulmon xalqlari tashkil etganiga qaramasdan.
Natijada 1917 yil 27 noyabrda Qo‘qonda tub aholining barcha qatlamlari vakili bo‘lgan umummusulmonlar qurultoyi demokratik asosda «hududiy muxtoriyat» tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi. O‘rta Osiyodagi asosan turkiy xalqlarning mustaqil davlatchilik barpo etishga birinchi urinishi «Turkiston muxtoriyati» deb nomlandi. O‘zbek, qozoq, fors (tojik) va rus tillari rasmiy maqom oldi.
Dekabrda Turkiston muxtoriyatini qo‘llab-quvvatlash maqsadida Toshkentda 60 ming kishi ishtirokida miting bo‘lib o‘tdi. Namoyishlar Namangan, Xonobod, Qo‘qon shaharlarida bo‘lib o‘tdi.
Ammo yanvar oyidayoq Turkiston o‘lkasi Sovetlarining IV qurultoyi: «Qo‘qon muxtoriyati hukumati va uning a’zolari qonundan tashqari deb e’lon qilinsin, rahbarlar qamoqqa olinsin» degan qaror qabul qildi. Sovet hukumati mintaqadagi mahalliy xalqlarning xohish-irodasini ifodalash natijalarini bartaraf etish yo‘lini tutdi.
Fevral oyida harbiy operasiya natijasida eski Qo‘qon shahri qo‘lga kiritilib, vayron qilindi, Turkiston muxtoriyati tugatildi. Bunda hal qiluvchi rolni armanlarning «Dashnoqsutyun» partiyasi qurolli tuzilmalari o‘ynadi.
Dashnoqlar «eski shahar ko‘chalari bo‘ylab harakatlanishdi – qochishga ulgurmagan tinch sartlarni otib, yo‘lidagi hamma narsani yoqib yuborishdi…», deb yozadi «Ulug‘ Turkiston» gazetasi o‘sha qonli voqealar haqida. — Qo‘qon dahshatli manzara edi. Eski shaharning 1/3 qismi to‘liq vayron bo‘lgan. Hamma joyda jasadlar tog‘lari bor. Ulardan ba’zilari kuyib ketgan»
«Sovet qo‘shinlarining hujumi musulmonlarning katta talon-tarojlari va qotilliklari bilan birga bo‘ldi, bunda dashnoqlar ayniqsa g‘ayratli bo‘lishdi», dedi Qo‘qon voqealarining guvohi kapitan Bezobrazov, keyinchalik Sibirdagi Oq Harakat Bosh shtabiga hisobot berdi (to‘liq havoladagi matn).
«Dashnoqsutyun otryadlari birinchi bo‘lib bo‘ysunishdan voz kechib, «kuboklar»ni qo‘lga kiritishni boshladilar», deb tan oldi 1928 yilda Toshkentda nashr etilgan «O‘rta Osiyodagi Qizil Armiya» (to‘liq matn havolada) essesi muallifi.
1931 yilda Toshkentda sovet partiya organlari tomonidan nashr etilgan «Qo‘qon muxtoriyati» (to‘liq matn havolada) risolasida «Eski shaharga kirib borgan dashnoqlar… tinch aholini umumiy talon-taroj qilish bilan shug‘ullandilar» deb qayd etilgan.
“Perfilev Dashnoqlar otryadi bilan Qo‘qonni qamal qilganda… qo‘zg‘olonni bostirish jaziramasida 9 kun davomida Qo‘qonda turli talonchiliklar sodir bo‘ldi. Juda ehtiyotkor dashnoqlar zudlik bilan «pul» topishga qaror qilishdi va shahar juda puxta «tozalash»dan o‘tdi… Qo‘qonga dashnoqlar kelgandan keyin barcha baqqollar, vino sotuvchilar, sartaroshlar, qassoblar va armanlarning boshqa savdo qatlamlari ham qizg‘in «inqilobchilar» bo‘lib chiqdi va otryadga qo‘shilib, shaharni vayron qila boshladilar. Barcha do‘konlar vayron qilindi, mumkin bo‘lgan hamma narsa omborlarga olib ketildi, qolganlari yoqib yuborildi. Ommaviy qotilliklar sodir bo‘ldi», — dedi Turkiston kommunistlari rahbari Turar Risqulov, uning fikrlari 1925 yilda Toshkentda nashr etilgan «Inqilob va Turkistonning tub aholisi» to‘plamida (to‘liq matn havolada) keltirilgan.
Mana endi, oradan yuz yildan ko‘proq vaqt o‘tgach, arman harbiy bo‘linmalari “tartibni o’rnatish” uchun Markaziy Osiyoga “qaytib kelishdi”…
Matnda foydalanilgan materiallarning barcha asl nusxalarini bu yerda topishingiz mumkin.
