«Барча дўконлар вайрон бўлди» — бу Олмаотадаги яқинда содир бўлган воқеаларнинг тавсифи эмас, балки арман ҳарбий тузилмалари томонидан минтақамизда «тартибни ўрнатиш» ҳақидаги воқеаларнинг изоҳларидан бири.
7 январдан бошлаб Қозоғистон ҳудудида Арманистон Қуролли кучлари бўлинмалари ишламоқда. Бир кун аввал Арманистон бош вазири Никол Пашиньян ўзининг Facebook’даги саҳифасида ёзганидек, операциядан мақсад «мамлакатдаги вазиятни барқарорлаштириш ва ҳал қилиш»дир.
Тарихнинг истеҳзоси шундан иборатки, бундан роппа-роса 103 йил муқаддам арман ҳарбий тузилмалари Марказий Осиёда «тартиб» ўрнатишда қатнашган.
1917 йил октябрь-декабрь ойларида большевиклар вилоятнинг асосий қисмини ўз ҳокимиятига бўйсундирдилар. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси томонидан 2000 йилда чоп этилган илмий асарида таъкидланганидек («Туркистон ХХ аср бошларида: Миллий истиқлолнинг келиб чиқиш тарихига» тўлиқ матни ҳаволада), «Туркистоннинг биринчи совет ҳукуматига туб аҳолининг ягона вакили қабул қилинди… Туркистон большевиклар ўлканинг туб аҳолиси манфаатларини умуман инобатга олмадилар ва бутунлай эътибордан четда қолдирдилар». Бу минтақа аҳолисининг камида 90 фоизини мусулмон халқлари ташкил этганига қарамасдан.
Натижада 1917 йил 27 ноябрда Қўқонда туб аҳолининг барча қатламлари вакили бўлган умуммусулмонлар қурултойи демократик асосда «ҳудудий мухторият» тузиш тўғрисида қарор қабул қилди. Ўрта Осиёдаги асосан туркий халқларнинг мустақил давлатчилик барпо этишга биринчи уриниши «Туркистон мухторияти» деб номланди. Ўзбек, қозоқ, форс (тожик) ва рус тиллари расмий мақом олди.
Декабрда Туркистон мухториятини қўллаб-қувватлаш мақсадида Тошкентда 60 минг киши иштирокида митинг бўлиб ўтди. Намойишлар Наманган, Хонобод, Қўқон шаҳарларида бўлиб ўтди.
Аммо январь ойидаёқ Туркистон ўлкаси Советларининг IV қурултойи: «Қўқон мухторияти ҳукумати ва унинг аъзолари қонундан ташқари деб эълон қилинсин, раҳбарлар қамоққа олинсин» деган қарор қабул қилди. Совет ҳукумати минтақадаги маҳаллий халқларнинг хоҳиш-иродасини ифодалаш натижаларини бартараф этиш йўлини тутди.
Февраль ойида ҳарбий операция натижасида эски Қўқон шаҳри қўлга киритилиб, вайрон қилинди, Туркистон мухторияти тугатилди. Бунда ҳал қилувчи ролни арманларнинг «Дашноқсутюн» партияси қуролли тузилмалари ўйнади.
Дашноқлар «эски шаҳар кўчалари бўйлаб ҳаракатланишди – қочишга улгурмаган тинч сартларни отиб, йўлидаги ҳамма нарсани ёқиб юборишди…», деб ёзади «Улуғ Туркистон» газетаси ўша қонли воқеалар ҳақида. — Қўқон даҳшатли манзара эди. Эски шаҳарнинг 1/3 қисми тўлиқ вайрон бўлган. Ҳамма жойда жасадлар тоғлари бор. Улардан баъзилари куйиб кетган»
«Совет қўшинларининг ҳужуми мусулмонларнинг катта талон-тарожлари ва қотилликлари билан бирга бўлди, бунда дашноқлар айниқса ғайратли бўлишди», деди Қўқон воқеаларининг гувоҳи капитан Безобразов, кейинчалик Сибирдаги Оқ Ҳаракат Бош штабига ҳисобот берди (тўлиқ ҳаволадаги матн).
«Дашноқсутюн отрядлари биринчи бўлиб бўйсунишдан воз кечиб, «кубоклар»ни қўлга киритишни бошладилар», деб тан олди 1928 йилда Тошкентда нашр этилган «Ўрта Осиёдаги Қизил Армия» (тўлиқ матн ҳаволада) эссеси муаллифи.
1931 йилда Тошкентда совет партия органлари томонидан нашр этилган «Қўқон мухторияти» (тўлиқ матн ҳаволада) рисоласида «Эски шаҳарга кириб борган дашноқлар… тинч аҳолини умумий талон-тарож қилиш билан шуғулландилар» деб қайд этилган.
“Перфилев Дашноқлар отряди билан Қўқонни қамал қилганда… қўзғолонни бостириш жазирамасида 9 кун давомида Қўқонда турли талончиликлар содир бўлди. Жуда эҳтиёткор дашноқлар зудлик билан «пул» топишга қарор қилишди ва шаҳар жуда пухта «тозалаш»дан ўтди… Қўқонга дашноқлар келгандан кейин барча баққоллар, вино сотувчилар, сартарошлар, қассоблар ва арманларнинг бошқа савдо қатламлари ҳам қизғин «инқилобчилар» бўлиб чиқди ва отрядга қўшилиб, шаҳарни вайрон қила бошладилар. Барча дўконлар вайрон қилинди, мумкин бўлган ҳамма нарса омборларга олиб кетилди, қолганлари ёқиб юборилди. Оммавий қотилликлар содир бўлди», — деди Туркистон коммунистлари раҳбари Турар Рисқулов, унинг фикрлари 1925 йилда Тошкентда нашр этилган «Инқилоб ва Туркистоннинг туб аҳолиси» тўпламида (тўлиқ матн ҳаволада) келтирилган.
Энди эса, орадан сал кўпроқ вақт ўтгач, арман ҳарбий бўлинмалари «тартибни тиклаш» учун Марказий Осиёга «қайтиб келишди»…
Матнда фойдаланилган материалларнинг барча асл нусхаларини бу ерда топишингиз мумкин.
